Ўзбекистон, Тошкент – Batafsil.uz. Сўнгги бир-икки йил ичида Ўзбекистоннинг бир нечта шаҳарлари ноёб тарихий бинолардан маҳрум бўлди. Ўтган йили Бухорода ўнлаб объектлар бузиб ташланди, Самарқандда бир вақтнинг ўзида XIX-XX асрларга оид учта диний иншоот йўқолди, яқинда эса Чирчиқда постконструктивизмнинг муҳим объекти вайрон қилина бошланди.
Бу шафқатсиз бузилишлар аҳоли ва мутахассислар ўртасида катта шов-шувларга сабаб бўлмоқда. Таниқли архитекор Александр Куранов мухбиримизга берган интервьюсида бундай биноларни йўқ қилиш орқали мамлакат қандай йўқотишларга учрашини айтиб ўтди.
Умумий мерос қадрланмайди
Яқинда Чирчиқда олис 1934 йилда қурилган собиқ меҳмонхонани бузиш бошланди. Урушдан олдинги конструктивизм ёдгорлигининг йўқ қилинишини ҳокимият бино авария ҳолатида деб ҳисоблангани ва 15 йил давомида бўш турганлиги билан изоҳлади.
Александр Курановнинг фикрича, у ҳақиқий марварид бўлиб, ўзига хос меъморчиликка эга эди, аммо шаҳар ҳокимияти унинг тарихий қийматини ҳисобга олмади. У бузилишдан афсусда эканлигини айтиб, вазиятни ачинарли деб атади.
“Бу Чирчиқдаги дастлабки муҳим иншоотлардан бири. Шаҳар ҳокимияти ўз тарихини қадрламаслигидан афсусдаман. Менимча, бузилишни қўллаб-қувватлаганларнинг уйларида ҳатто аждодларининг фотосуратлари ҳам йўқ. Улар ўз тарихини ҳам, маданиятимизни ҳам, умумий меросимизни ҳам қадрламайди," - деди суҳбатдошимиз.
Архитекторнинг сўзларига кўра, замонавий қурилиш технологиялари ҳар қандай бинони сақлаб қолиш ва тиклаш имконини беради - уларни таъмирлаш ёки ҳатто кўчириш мумкин. Мисол тариқасида у Санкт-Петербург яқинидаги машҳур тарихий обект - Петергофни келтирди, уни уруш пайтида вайронагарчиликдан кейин қайта тиклашга муваффақ бўлишди.
"Аммо бизда, мамлакатда бунга хоҳиш бўлмаган кўринади. Оқибатда пул эзгулик ва ақл устидан ғалаба қозонди," - деди у.
Шунингдек, Куранов бузилган бино ўрнида амалга оширилмоқчи бўлган лойиҳани танқид қилди. Унинг сўзларига кўра, бу ундан ҳам даҳшатлироқ.
"Бу қандайдир қамоқхона. Тўй тортлари каби нафис бинолар ўрнига даҳшатли нарсаларни қуришни хоҳлашади. Бу шармандалик," - дейди архитектор.
Пухта ўйланмаган қарор
Александр Куранов, шунингдек, Бухородаги амалга ошмаган сайёҳлик маркази билан боғлиқ вазиятга ҳам изоҳ берди. Унинг учун 29 та бино, жумладан, тарихий бинолар бузиб ташланди. Улар орасида ўзбекистонлик машҳур меъмор Ричард Блазе лойиҳаси бўйича қурилган Бухоро ҳокимияти биноси ҳам бўлган. Шу билан бирга, яқинда янги мажмуани қуриш учун маблағ етишмаслиги маълум бўлди.
Архитекторнинг фикрича, бу мутлақо ўйланмаган қарор бўлган: ҳокимият Бухоро тарихининг бир қисмини йўқ қилган, лойиҳага буюртма берган, бироқ ЮНЕСКО уни рад этган. Унинг сўзларига кўра, ўша пайтда унга 4 миллион доллар сарфланган экан.
Маҳаллий аҳоли шундоқ ҳам электр, газ, интернетдаги узилишлар туфайли оғир шароитда яшамоқда. Аммо расмийлар ҳақиқий муаммоларни ҳал қилиш ўрнига, яхши ҳолатда бўлган биноларни вайрон қилмоқда. Бу бизнес-мажорлар, даҳшатли одамлар буларнинг барчаси учун ўзбек халқи олдида жавоб бериши керак", - деди у.
Эслатиб ўтамизки, "Боқий Бухоро" сунъий этнографик маркази қурилиши учун ер тозаланиши ҳақидаги хабар UNESCO томонидан катта шов-шув ва танқидларга сабаб бўлган эди. Бироқ, бу қурувчиларни тўхтата олмади ва кўплаб муҳим бинолар бекорга йўқ қилинди, чунки лойиҳанинг кейинги тақдири ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.
Вайронагарчилик Самарқандга ҳам таъсир кўрсатди, у ерда яқинда ХІХ-XX асрларга оид масжидларни ноқонуний бузиш ҳолатлари аниқланди. Александр Куранов масжид шунчаки бино эмас, балки одамлар руҳий покланиш ва Тангрига мурожаат қилиш учун келадиган муқаддас жой эканлигини таъкидлади.
Бу жойлар бузиб ташланди. Сентябрь ойида бу ерда UNESCO йиғилади ва маданий меросни асраб-авайлаш учун курашаётган халқаро ташкилот олдида республикамиз қандай қиёфага эга бўлади? Энди уларнинг олдида ўзимизни қандай тутишимиз керак?", - дея таъкидлади у.
Оилавий ёдгорликларни йўқотиш билан тенг
Шу билан бирга, архитектор меъморий меросни асраб-авайлаш бевосита маблаққа боғлиқлигини таъкидлади. Унинг сўзларига кўра, тарихий биноларни реставрация қилиш, техник қайта жиҳозлаш ва қўриқлаш учун маблағ ажратиш керак. Унинг қайд этишича, бундай объектлар республиканинг умумий бойлиги бўлиб, уларнинг йўқолиши оилавий ёдгорликларнинг йўқолиши билан тенгдир.
"Биз аждодларимиз қабрлари учун пулни аямаймиз, бу бинолар эса нафақат тарихимизни сақлайдиган, балки сайёҳлик ва бизнес жозибадорлигини ошириш орқали фойда келтириши мумкин бўлган худди шундай ёдгорликлардир. Уларни таъмирлаш, уларга маблағ сарфлаш, манфаатдор ташкилотлар эса уларга эътиборлироқ бўлиши керак", - деди у.
Шунингдек, Куранов гап нафақат алоҳида иншоотлар, балки қўриқланиши керак бўлган бутун ҳудудлар ҳақида кетаётганини таъкидлади.
"Бу шунчаки бино эмас, балки бутун бошли мажмуа бўлиши мумкин. Масалан, Навоий кўчаси ноёбдир, уни қўриқланадиган объектлар рўйхатига киритиш керак. Шота Руставели кўчаси ҳам - у ерда бутун бир тарихий маҳалла бор", - дея қўшимча қилди у Тошкентдаги объектларни назарда тутиб.
Унинг сўзларига кўра, бундай жойларнинг вайрон бўлиши мамлакатнинг маданий қиёфасини йўқотишга етаклайди.
Зеро, бундай биноларни бузиш билан биз нафақат деворларни, балки бутун бир тарихни йўқотамиз. Европада, масалан, Римнинг ҳар бир бўлаги давлат ва махсус ташкилотлар томонидан эҳтиёткорлик билан қўриқланади. Бизда эса ноёб объектлар мана шундай изсиз йўқолиб кетмоқда", - дея хулоса қилди мутахассис.
Изоҳлар мавжуд емас