Ўзбекистон, Тошкент - Batafsil.uz. 2021 йилдан бошлаб Ўзбекистонда хусусий тадбиркорлар йўл ҳаракати қоидабузарликларини қайд этувчи камераларни ўрнатиш ҳуқуқига эга бўлди. Ўшандан бери жамиятда бу соҳани хусусийларга бериш керакмиди, деган баҳслар тинмаяпти. Кўплаб фуқаролар олинган жарималарда қурилмалар ва уларнинг эгаларини айблашади, чунки улар бизнес кўпроқ фойда олишдан манфаатдор ва шу сабабли турли ҳийла-найрангларга мурожаат қилишлари мумкин деб ҳисоблашади.
Андижондаги воқеа халқ норозилигининг авж нуқтаси бўлди: 2025 йил апрель ойида маҳаллий фуқаро 50 та хусусий камера ва радарларни отиб, миллиард сўмдан ортиқ зарар етказди. У ўз хатти-ҳаракатини жарималар мунтазам равишда келиб тургани билан изоҳлади. Ижтимоий тармоқларда баъзи фойдаланувчилар уни "халқ қаҳрамони" деб аташди.
Бироздан сўнг йўлларга камера ўрнатаётган хусусий тадбиркорларга қарши Наманган ҳокими чиқди. У кўплаб қурилмалар қоидабузарликлар билан жойлаштирилгани ва "фуқароларга зарар етказаётгани"ни айтиб, уларни олиб ташлашни талаб қилди. Бунга жавобан амалдорга ҳокимлик хизмат машиналари йўл ҳаракати қоидаларини бузганлик учун тўланмаган жарималар ҳақида эслатилди.
Бу воқеалар жамиятда катта эътироз уйғотди ва тизим қандай тузилган, тадбиркорлар қандай вазифаларни бажаради ва жарималардан келадиган даромадлар шунчалик кўпми, деган саволлар ўйлантирди. Batafsil.uz мухбири шу каби саволларга жавоб излади.
Камераларни ўрнатиш ҳуқуқини ким ва қандай олади
ИИВ Йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати хабарига кўра, радар ва қоидабузарликларни қайд этувчи камераларни ўрнатиш ҳуқуқи фақат E-ijro auksion тизимидаги очиқ онлайн-аукционлар орқали берилади. Қурилмалар жойлаштирилиши режалаштирилаётган йўлларнинг аниқ участкалари савдога қўйилмоқда.
Талабларга жавоб берадиган ва иштирок этиши қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай жисмоний ёки юридик шахс ариза бериши мумкин. Кимошди савдосига суд, прокуратура, ИИВ, солиқ ва божхона органлари ходимлари, махсус хизматлар вакиллари, шунингдек, кимошди савдоси жараёнига алоқадор шахслар киритилмайди.
Ариза онлайн топширилади ва электрон рақамли имзо билан имзоланиши шарт. Бунда тадбиркор лот қийматининг 5 фоизи миқдорида гаров тўлаши керак.
Кимошди савдолари фақат иш соатларида - соат 09:00 дан 18:00 гача ўтказилади ва камида икки нафар иштирокчи мавжуд бўлган тақдирда амалга оширилади. Савдолар ким кўпроқ таклиф қилса, ўша ер участкасини олади, деган тамойил асосида ўтмоқда.
Ғолиб объектни чекланмаган муддатга, бироқ уни бошқа тадбиркорлик субъектига бериш имконияти билан - албатта, фақат расмий равишда ва давлат идораларини хабардор қилган ҳолда фойдаланишга олади..
Табдиркорлар нимага масъул?
Бир қарашда ҳаммаси оддий: камерани қўйиб, у қоидабузарликларни қайд этиб, даромад келтиришини кутинг. Аммо бу бизнес билан шуғулланишга қарор қилган тадбиркорнинг давлат тузилмалари билан деярли бир хил мажбуриятлари бор.
Камера ишга тушишидан олдин йўл қисмини тайёрлаш керак: ваколатли органлар билан келишилган ҳолда чизиқлар чизиш ва огоҳлантирувчи белгилар қўйиш керак.
Бундан ташқари, тадбиркор камераларнинг кеча-ю кундуз - танаффус ва узилишларсиз ишлашини таъминлаши керак. Ҳатто электр таъминотидаги узилиш ҳам баҳона ҳисобланмайди: ускуна камида саккиз соат давомида захира таъминотига эга бўлиши керак. Маълумотларни сақлашга ҳам қатъий қоидалар қўйилган: қоидабузарликларнинг фотосуратлари икки йил, видеоархив уч ой сақланиши керак.
Қурилмалар расмий сертификатга эга бўлиши ва мунтазам равишда текширувдан ўтиши керак. Камида уч йил давомида тадбиркор камераларга техник хизмат кўрсатиши ва уларнинг созлигини таъминлаши шарт.
Бошқача қилиб айтганда, бу схемада у нафақат инвестор, балки оператор, муҳандис ва назоратчи сифатида ҳам намоён бўлади. Тизим бенуқсон ишлаши керак, акс ҳолда барча носозликлар учун жавобгарлик айнан бизнесга тушади.
Камералардан қанча пул ишлаб топишади
Жарималардан тушган даромадлар Вазирлар Маҳкамаси қарорида белгиланган қоидалар бўйича тақсимланади. Дастлабки икки йилда тадбиркор ҳар бир тўланган жариманинг ярмини олади - бу ўзига хос имтиёзли давр. Кейин унинг улуши 10% гача камаяди. Масалан, илгари 1 миллион сўмлик жаримадан тадбиркор 500 минг олган бўлса, кейин 100 минг бўлади.
Қолган маблағлар давлат бюджети ва махсус жамғармаларга - йўллар, инфратузилма, техникани янгилаш ва хавфсизлик тизимларини ривожлантиришга йўналтирилади.
Бошқача айтганда, бошида давлат бизнесни камераларга сармоя киритишга рағбатлантиради, кейин эса унга фақат рамзий улуш қолдиради. Бундай ёндашув бюджет ҳисобидан тизимни янада барқарор қилиш имконини беради.
Кўринишидан бу схема оддий. Аммо хусусий камералар бизнеси аввалги жарима тизимига нисбатан қанчалик даромадли бўлиб чиққани - очиқ савол. Йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати рақамларни ошкор қилмасликни маъқул кўрди. Идора журналист сўровига жавоб беришнинг қонунда белгиланган етти кунлик муддатини бузган ва фақат бир ойдан кейин Миллий статистика қўмитасига мурожаат қилиш бўйича маслаҳат билан расмий хат юборган. Бироқ у ерда ҳам бундай маълумот бўлмаган - таҳририят мухбири ЙҲХБга қайтариб юборилган.
Амалда иккала идора ҳам қонун талабларини эътиборсиз қолдириб, шунчаки жавоб беришдан қочди. Бундан ташқари, уларнинг муносабати шуни кўрсатадики, ҳеч бир тузилма хусусий камералар тизимидаги молиявий оқимларни назорат қилмайди ёки ўзини назорат қилмаётгандек кўрсатади. Қоидабузарларнинг пуллари "кўр-кўрона" кетаётгандек таассурот уйғотади, давлат идоралари эса жарималардан ким ва қанча пул топаётганини билмасликни афзал кўради.
Назорат кимда?
Тадбиркорлар фаолияти ИИВ ва бошқа ваколатли давлат идоралари томонидан назорат қилинади. Улар қоидабузарликларни қайд этишнинг тўғрилигини ҳам, камераларнинг техник ҳолатини ҳам, ҳисоботнинг тўлиқлигини ҳам текширади. Жиддий узилишлар ёки қоидабузарликлар юз берганда тадбиркор билан тузилган шартнома бекор қилиниши, участка эса аукционнинг бошқа иштирокчисига берилиши мумкин.
Шундай қилиб, хусусий камералар тизими шунчаки бизнес эмас. Бу мураккаб механизм бўлиб, унда тадбиркор даромад олиш имкониятига эга бўлади, аммо шу билан бирга катта масъулият ҳам олади.
Шунга қарамай, ҳокимият фуқароларнинг норозилигини инобатга олиб, уни камайтириш чораларини кўрмоқда. Масалан, баҳорда, Андижонда камераларнинг шов-шувли отилишидан бир ой ўтиб, президент масъул идораларга 2025 йил охиригача йўллар ва чорраҳалардаги барча қайд этиш воситаларини тўлиқ қайта кўриб чиқишни топширди. Агар уларнинг баъзилари қоидабузарлик билан ўрнатилгани, стандартларга жавоб бермаслиги ёки ўзбошимчалик билан жойлаштирилгани аниқланса, улар олиб ташланади.
Эслатиб ўтамизки, июль ойида ЙҲХБ бутун мамлакат бўйлаб қонуний радарларга эга 1,8 мингта нуқтадан иборат рўйхатни эълон қилган эди.
Изоҳлар мавжуд емас