Ўзбекистон, Тошкент – Batafsil.uz. Ўзбекистонда зулм қилиш, зўрлаш, аёлларни хизматкор қилиш истаги одатий ҳолдир. Яхшиямки, мамлакат раҳбарияти ушбу муаммоларга тобора кўпроқ эътибор қарата бошлади ва уларни ҳал қилиш учун янада жиддий чоралар кўрмоқда.
Хусусан, ўтган йилнинг апрель ойида аёллар ва болаларни зўравонлик ва зулмдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларига ўзгартиришларнинг қабул қилиниши бу борада жуда муҳим воқеа бўлди.
Ташаббускор фуқаролик гуруҳи тегишли кодексларга маиший зўравонлик, жинсий зўравонлик ва аёллар ва болаларга қарши бошқа жиноятларга бағишланган моддаларни киритишга эришган. Ўтган йили 9,8 минг нафар Ўзбекистон фуқароси ушбу моддалар бўйича жавобгарликка тортилган.
Президент Шавкат Мирзиёев ўтган йилнинг сентябрь ойида БМТ минбаридан сўзлаган нутқида Ўзбекистонда хотин-қизлар ҳуқуқларини илгари суриш масалалари ҳақида гапирди.
Бу йил ҳукумат аёлларнинг 14 кишидан ортиқ сиғимга эга бўлган катта юк машиналари ва йўловчи автобусларини ҳайдаш тақиқини бекор қилди. Транспорт вазирлиги аввалги меъёрларнинг бекор қилиниши аёлларни янги касб-ҳунар соҳаларида ишга жойлаштириш учун қонунчилик базасини мустаҳкамлашини таъкидлаган.
Кўпгина ҳолларда, Ўзбекистоннинг аёллари бу янгиликларни ижобий қабул қилади. Мамлакатимиз эркакларининг онгида нималар содир бўлмоқда экан?
Мақтовлар ва гуллар эркакларни эркак қилмайди
Агар биз медиа-маконни ҳисобга олсак, унда гендер тенглиги ғояларини илгари сурадиган бир нечта эркак блогерларни таъкидлаш мумкин. Масалан, блогер Никита Макаренко кўпинча women empowerment ҳақида ёзади. Бироқ, унинг фикрича, аёлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқларга эга бўлишдан ҳали йироқмиз.
"Ўзбекистонда аёллар сиёсатда муносиб роль ўйнамайди, эркаклар билан тенг маош олмайди, оилаларда эзилади, кўчада зўравонликка учрайди, меҳнат жамоаларида ҳаррасмент қилинади. Бу жуда ёмон. Аммо иш олдинга силжимоқда! Секин бўлса ҳам. Шахсан мен гендер тенглигини таъминлаш ва маърифатга ўз ҳиссамни қўшишга ҳаракат қиламан. Ва мен барча эркакларни бунга қўшилишга чақираман",- деб ёзди у 8 март - Халқаро хотин-қизлар кунига бағишланган постларидан бирида.
Унинг фикрига кўра, эркакларни эркаклар қиладиган мақтовлар, гуллар ёки ширинликлар эмас, балки аёллар ҳуқуқларини ҳурмат қилишдир.
"Агар турмуш ўртоғингиз барча уй ишларини ўз зиммасига олишга мажбур деб ҳисобласангиз – сиз шунчаки "урф-одатлар" ни ниқоб қилиб олган дангасасиз. Агар сиз жамоангизда аёлларга тенг ҳуқуқ бермасангиз-сиз шунчаки рақобатдан қўрқадиган заиф одамсиз. Агар сиз аёлларни қасддан ҳокимиятдан четлаштирадиган сиёсатчи бўлсангиз-сиз шунчаки қўрқоқсиз, аёл сиздан яхшироқ иш қила олишини ҳис қиласиз. Агар аёлларга тегажонлик қилсангиз ва уларнинг шахсий маконини бузсангиз – сиз "мачо" эмас, балки шилимшиқ ва омадсиз кимсасиз", – дея қўшимча қилди Макаренко.
Эркаклар кўпроқ консерватив бўлиб қолди
Йигирма ёшли Саъдуллаев Шоҳруҳ Тошкентдаги Вестминстер университетида IT бўйича таҳсил олмоқда. 2021 йилдан бери у зўравонликка қарши "Немолчи" лойиҳаси учун материаллар ёзади ва таржима қилади. Йигитнинг таъкидлашича, у ҳар доим феминизмга бефарқ бўлмаган ва Ўзбекистонда унинг ғоялари ривожига ҳисса қўшишни хоҳлаган.
"Мени онам ва опа – сингилларим тарбиялаган, менинг ижтимоий доирамнинг аксарияти ҳали ҳам аёллардир. Лойиҳадаги волонтёрлигим Ирина Матвиенкога юборган оддий хабар билан бошланди. Мен ҳали ҳам унга қойил қоламан, чунки у барча хабарларни ўқишга эринмас эди, қандай қилиб постлар ёзишни ўргатарди, бизга тренинглар ўтказди. Жамоа жуда самимий қарши олди", - деди волонтёр.
Шоҳруҳнинг сўзларига кўра, дўстлар унинг янги ташаббусини қўллаб-қувватлашган. Уларнинг барчаси йигитнинг ушбу мавзуга қизиқишини билишган. Аммо оилада дастлаб тушунмовчиликлар пайдо бўлган -қариндошлар лойиҳа ҳақида билишмаган, аммо тушунтиришлардан сўнг улар унинг истагига рози бўлишган.
"Афсуски, бизда фаолликка эҳтиёткорлик ва қурқув билан муносабатда бўлишади",- деди у.
Волонтёр сифатида Шоҳруҳ доимий равишда ушбу соҳадаги билимларини тўлдиради, атрофдагилар билан суҳбатларда жинсий мавзудаги суҳбатларни қайд этади. Хусусан, 2023 йил ёзидан бошлаб тадқиқот гуруҳи сафларида архивлар бўйича ЎзССРда гендер сиёсатини ўрганмоқда.
"Назаримда, тенгдошларим ўртасида гендер тенглиги масаласига нисбатан эркакларнинг муносабати ёмонлаша бошлади. Бу қишда Ўзбекистонга ташриф буюрган тадқиқотчи Элис Эванснинг таъкидлашича, ҳозирда эркаклар аёлларга қараганда кўпроқ консерватив бўлиб қолган. Мен буни жинсий мавзусидаги мемлардан ва баъзан суҳбатлардан ҳам сезаман. Биринчи курсда биз гендер тенглиги ва аёлларнинг ишлаш ҳуқуқини муҳокама қилдик. Бир талаба "Мен хотинимнинг ишлашини хоҳламайман. У яхши келин бўлиши ва онамга ғамхўрлик қилиши керак” дея таъкидлади",- деди Саъдуллаев.
Волонтёрнинг сўзларига кўра, буни эшитиш ғалати эди, аммо бу шунчаки ота-оналарнинг болага проекцияси эканлиги аён эди.
"Менимча, фақат тор дунёқараши бўлган одамлар эркаклар ва аёллар ўртасидаги тенгликка қарши чиқишмоқда. Менимча, бу масалани маърифат орқали ҳал қилиш мумкин", - дея хулоса қилди у.
Рози ва қарши томонлар
"Мавзуда" бўлмаган эркак фуқаролар орасида янги тенденцияларни қабул қилмайдиганлар ҳали ҳам кўп. Бу 2021 йилги президентлик сайловларида аёл номзодининг илгари сурилиши аниқ кўрсатди. Бу янгилик мамлакатда турлича қабул қилинди. Фикрлар икки лагерга бўлинди. Баъзиларнинг фақат аёл ўзининг енгил қўли билан мамлакатнинг эркин нафас олишига тўсқинлик қиладиган оғриқли муаммоларни ҳал қила олади, деб айтишган. Бошқалар эса “Мамлакат бошида аёл киши бўлса, наҳотки давлатимиз шу даражагача тушиб қолди?", - дея таажжубланишган эди.
Қарама-қарши изоҳлар аёлларни зўравонлик ва зулмдан ҳимоя қилишга қаратилган қонунчиликка ўзгаритиришларни қабул қилиш даврида ҳам кузатилган. Кўпчилик шундан кейин "барча эркаклар энди қамалади", деган хулосага келганди.
Мен бугунги кунда гендер тенглиги ҳақида қандай фикрда эканликларини ва бу бизнинг мамлакатимизда нимага олиб келиши мумкинлигини билиш учун турли ёшдаги ва мақомдаги бир нечта эркаклар билан суҳбатлашишга қарор қилдим.
Артём Т., 21 ёшда, уйланмаган:
- Менимча, гендер тенглиги йўқ ва эркаклар ва аёллар ўртасидаги ҳуқуқларни мувозанатлаштиришга қаратилган ҳар қандай уринишлар вазиятни янада чигаллаштириши мумкин. Эркаклар аёлларда "аёллик"ни кўришни тўхтатадилар ва уларни "дўстлари" сифатида қабул қила бошлайдилар. Бу турли жинс вакиллари ўртасидаги этикет қоидалари ва мулоқотдаги барча чекловларни олиб ташлайди.
Ўйлайманки, ҳаттоки ҳар қандай жанжал ҳам, аёлга қўл қўтариш ҳам одатий ҳол сифатида қабул қилинишига олиб келади. Ахир, ҳамма тенгку! Бу шуни англатадики, масалан, эркак ва аёл ўртасидаги жанжал эркаклар ўртасидаги жанжал каби оддий нарса бўлиб қолади. Ва “ахир бу қиз болаку!" деган ибора энди ишламайди, одамлар чегараларни унутиб қўйишади.
Бундан ташқари, гендер тенглиги сабабли, қизлар йигитлар билан бир қаторда қуролли кучларда хизмат қилишга чақирилиши керак. Ва бу, менинг фикримча, армия сифатини шубҳа остига қўяди.
Маҳмуд А., 52 ёшда, 25 йилдан ортиқ турмушда яшамоқда:
- Гендер тенглиги-бу одамлар жамиятимизга киритмоқчи бўлган ғайритабиий тушунча. Эркаклар ва аёллар ҳар хил яратилган: бизнинг тана тузилишимиз ҳар хил, мақсадларимиз, вазифаларимиз, характеримиз ҳар хил.
Шунинг учун, менимча, феминизмнинг ашаддий издошлари буни қанчалик хоҳламасин, эркаклар ва аёлларни тенглаштириш мумкин бўлмайди. Акс ҳолда, аёллар эркакка айланади ва эркаклар мавжудликнинг ҳақиқий маъносини йўқотадилар.
Дунёда ҳамма нарса мувозанатда сақланади ва инсон ўз шартларини ўтказишга ҳаракат қилиб, аллақачон чиройли тарзда тартиб қилинган нарсага аралашмаслиги лозимдир.
Шовкат М., 59 ёшда, 30 йилдан ортиқ турмушда яшамоқда
- Ишончим комилки, Ўзбекистонда гендер тенглиги аёлларнинг ҳаёт сифатини анча яхшилашга ва кўплаб маданиятларда қадим замонлардан бери ўрнатилган доимий стереотипларни йўқ қилишга ёрдам беради. Бу мамлакатимизда инсонпарварлик жамиятини ривожлантириш йўлидаги қадамдир.
Баъзилар ўйлаганидек, бу жинслар орасидаги чегараларни ўчирмайди. Бу шунчаки аёлларга эркаклар билан тенг ҳуқуқларни беради. Хусусан, улар ўзларининг касбий имкониятларини кенгайтиришлари, фаолиятнинг барча соҳаларида – иқтисодиёт, фан, сиёсат, спорт ва ҳоказоларда муваффақиятлари ишлари мумкин бўлади.
Тимур Ҳ., 29 ёш, уйланмаган:
- Бу эркаклар учун аёлларни кўпроқ ҳурмат қилиш, қизларга жамиятимиз ривожига ҳисса қўшиш учун турли соҳаларда ўзларини синаб кўриш имкониятини бериш учун туртки бўлиши мумкин.
Айниқса, гендер тенглиги масаласини илгари суриш ёш авлодга вазият ва жинсдан қатъи назар, ҳамма ҳурматга лойиқ эканлигини тушунишга ёрдам беради. Эҳтимол, бу кўплаб муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради, оиладаги ҳам жисмоний, ҳам ахлоқий зўравонликни йўқотади.
Бир неча авлодлар алмашиши керак
Шундай қилиб, ҳар хил қарашларга ва ҳаётий тажрибага эга бўлган турли хил одамлар билан суҳбатлашар эканман, бугунги кунда кўпчилик гендер тенглигининг моҳиятини тушунмайди, деган хулосага келдим. Шунингдек, эркаклар онгида ҳар хил стереотиплар ҳали ҳам жуда тирик. Одамлар кўпинча бу тушунчани эркаклар ҳуқуқларини бузиш ёки аёлларни улардан "юксалтириш" истаги билан чалкаштириб юборишади. Бироқ, прогрессив қарашлар ҳам кузатилмоқда.
Зўравонликка "Немолчи" қарши лойиҳа психологи Лиана Натрошвилининг сўзларига кўра, ҳар қандай жамиятда анъанавий ҳаёт тарзи мавжуд бўлиб, уни тарк этиш жуда қийин, чунки одамларга бирор нарсага тегишли бўлиши муҳимдир.
"Патриархал турмуш тарзининг моҳияти шундаки, кимнинг қўлида ҳокимият кўпроқ бўлса, унда ҳуқуқ ҳам кўпроқ бўлади. Менимча, одамлар дунёни бошқача кўришдан қўрқишади. Улар оламнинг ўзгача бўла олишини тушунмайдилар. Улар ҳамма нарса аниқ ва таниш бўлган қўлайлик ва компетентлик зонасини тарк этишни исташмайди. Янги дунёга чиқиш улар учун қўрқинчли, мабодо у ер ёмонроқ бўлса нима бўлади, деган фикрлар мавжуд",- деди у.
Унинг сўзларига кўра, бундай ўзгаришлар ҳар доим қийин кечади. Исталган вақтда бу ўзгаришларнинг элчиси сифатида ишлайдиган одамлар бор. Ва ҳар доим баъзи ўзгаришларга қарши бўлганлар йўқ эмас. Яқинда ислоҳотлар амалга оширилган ривожланган мамлакатларнинг тажрибаси ҳам шуни кўрсатадики, жамиятнинг турли нарсаларга муносабати енгил кечмаган. Мамлакатимизда ўзгаришлар бошланди, аммо янгилик ва ўзгаришлар бизнинг муҳитимизда табиий нарсага айланиши учун бир неча авлодлар алмашиши керак.
Муслим Абдуллаев
Изоҳлар мавжуд емас