Ўзбекистон, Тошкент – Batafsil.uz. Улуғ Ватан уруши бутун совет халқи учун қийин синовга айланган. У ҳар бир оилага қайғу ва кўз ёшлар олиб келиб, қалбида ўчмас чандиқларни қолдирган. Тўрт йил давомида совет халқи немис-фашист қўшинига қарши фидокорона курашиб, узоқ кутилган ғалаба кунини яқинлаштирган.
Афсуски, ҳар йили урушнинг барча даҳшатларини бошидан кечирган ҳолда тирик қолишга муваффақ бўлган жасур фахрийларимиз тобора камайиб бормоқда. Шу билан бирга, бизга ўз ҳаёти эвазига эркинлик берганларнинг аксарияти ҳали ҳам бедарак йўқолганлар рўйхатида турибди. Аммо бизнинг авлодимиз уларнинг жасоратини эслайди ва Рейхстаг устига ғалабанинг қизил байроғи ўрнатилганидан 77 йил ўтгач, уруш пайтида ҳалок бўлган қаҳрамонларнинг қолдиқларини қидириш давом этмоқда.
Бугунги кунга келиб, қизил армия аскарларининг юз минглаб дафн қилинмаган қолдиқлари ер остида ётибди ва уларнинг архивлардаги имслари қаршисида “бедарак йўқолган” қайди турибди. Бу муаммо Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади, чунки Улуғ Ватан уруши йилларида 500 мингдан ортиқ ўзбекистонликлар ёвузлик билан курашда ўз ҳаётларини қурбон қилган, яна 158 минг киши бедарак йўқолган. Аммо ҳеч ким ва ҳеч нарса унутилмайди, шунинг учун қидирув гуруҳлари уларнинг исмлари ва жасоратларини тарихга қайтаришмоқда.
Ана шундай қаҳрамонлардан бири Бухоро вилоятидаги Шофиркон туман ҳарбий комисссариати томонидан фронтга чақирилган Григорий Зайцев ҳисобланади. Унинг қолдиқлари яқинда Орёл вилоятининг Новосильский тумани Задушное қишлоғи ҳудудида "Ватан" бирлашмасининг қидирувчилари томонидан "Хотира вахтаси 2022" акциясининг кузги босқичида топилган.
Зайцевни аниқлашга медальон ёрдам берган. Медальон туфайли у Красногвардейская станциясида яшаганлиги маълум бўлди (ҳозир Булунғур шаҳри – таҳририятдан). 1941 йил ёзида фронтга кетиб, декабр ойида алоқага чиқмай қўйган. Ўзбекистонда унинг хотини Елена ва ўғли Яков Зайцевлар қолган. Медальондан Чилек тумани ва эҳтимол у ишлаган ЎзССРдаги 9-сонли совхоз маълум бўлган.
Афсуски, унинг қариндошларини Ўзбекистонда охирги яшаш жойида қидириш натижа бермади. Бироқ, қидирувчилар умидларини йўқотмаяпти ва бу йўналишда ўз ишларини давом эттирадилар. Хусусан, улар Batafsil.uz. янгиликлар агентлиги таҳририятига мурожаат қилиб, журналистлар уларга ўлган қаҳрамоннинг қариндошларини топишда ёрдам беришларини сўрашган.
"Россиянинг қидирув ҳаракати" Бутунроссия ижтимоий ҳаракатининг Олтой минтақавий бўлими минтақавий кенгаши аъзоси Дмитрий Вейннинг сўзларига кўра, Григорий Зайцевнинг иши уларнинг қидирув гуруҳи амалиётида ноёб ҳолатдир, чунки Олтой ўлкасида туғилган, Ўзбекистондан чақирилган аскар топилган.
“Россия ва Ўзбекистоннинг шериклик ва яхши қўшничилик муносабатлари узоқ тарихга эга. Бу нафақат сиёсат ва иқтисодиёт: бугунги кунда гуманитар омил ҳам муҳим рол ўйнайди, яъни тарих, урф – одатлар ва тилни сақлаш муҳим саналади. Маълумки, Ўзбекистон вакиллари турли форматдаги қидирув ишларида фаол иштирок этмоқда, бунга булар халқаро "Хотира вахтаси" ва илмий-амалий анжуманлар, семинарлар ва учрашувлар киради”, -деди Вейн.
Шунингдек, у қидирувчилик нафақат севимли машғулот, балки ҳақиқий касб, уруш йилларида ҳалок бўлганларнинг исмларини қайтаришга қарор қилганлар учун ҳаётнинг асосий масаласи эканлигини қўшимча қилди. Уларнинг фаолияти, албатта, жисмоний ва руҳий жиҳатдан қийин. Аммо бусиз мумкин эмас, чунки айнан улар ҳалок бўлган қаҳрамонлар хотирасини тиклаш ва сақлашга ёрдам беради.
“Қидирувчиларнинг асосий вазифаси вафот этган қизил армия жангчилари ва қўмондонларини қидириш, топиш ва дафн этишдир. Гап шундаки, Улуғ Ватан урушидаги йўқотишлар жуда катта эди. Россия мудофаа вазирлиги томонидан эълон қилинган сўнгги маълумотларга кўра, ҳарбий ҳаракатлар натижасида қарийб 12 миллион киши ҳалок бўлган ёки бедарак йўқолган, шунингдек асирликда вафот этган. Уруш тугагандан сўнг, миллионлаб одамлар оталари ва ўғиллари, эрлари ва акалари қаерда вафот этганини билишни исташган. Аммо жанговар ҳаракатларнинг улкан кўлами ва катта йўқотишлар керакли маълумотларни топиш борасидаги қийинчиликларни келтириб чиқарган. Шунинг учун урушдан кейин деярли дарҳол алоҳида қидирувчилар пайдо бўлди. Қидирувчилик ҳаракати улардан бошланади ва бу ҳақиқатан ҳам умумхалқ ҳаракатга айланди”, -деди суҳбатдошимиз.
Унинг таъкидлашича, бугунги кунда, айниқса тез суръатлар билан бораётган давримизда бу ҳар қачонгидан ҳам муҳимроқ. Кўз ўнгимизда одатий дунё ўзгаргамоқда ва қайсидир маънода пароканда бўлмоқда.
“Умумий ўтмиш хотираси бу дунёда ўз ўрнингизни аниқ тушунишга, ота-боболаримизнинг қадриятлари: дўстлик, хайрия, ўзаро ёрдам ва Ватанга муҳаббатни сақлашга имкон беради”, - деди Вейн.
"Қидирув ишларини қисқача таърифлаш мумкин эмас, чунки бу мураккаб ва кўп вақт талаб қиладиган жараён. Қидирувчи бўлиш осон эмас. Сиз узоқ вақт давомида фаровон ҳаёт ва ҳаётдан ажралишга тайёр бўлишингиз керак, баъзида аскарларни қидириш учун уйдан ўрмон, ботқоқ ёки даштга минглаб километр масофани босиб ўтишингиз керак. Сиз муваффақиятсизликка дош беришга тайёр бўлишингиз керак, баъзида кўп километрларни беҳуда босиб ўтишингиз, кўп ерларни қазишингиз керак, лекин ҳеч кимни ва ҳеч нарса топа олмайсиз. Аммо бошқа томондан, аскарнинг ўлими жойини топишга муваффақ бўлганингизда, бу туйғуни сўз билан таърифлаш қийин!”, - деди у.
Аскарларнинг шахсини аниқлашга келсак, суҳбатдошимизнинг сўзларига кўра, бу ерда энг муҳими медальон – ичи бўш карболит қалам қутиси ҳисобланади. У 1941 йилда уруш бошланишидан сал олдин жорий қилинган. Аммо топилган 100 аскарга атиги 1-2 медальон тўғри келади. Бунинг сабаблари турлича бўлади. Шунинг учун аскарнинг шахсини аниқлашга имкон берадиган бошқа моддий далиллар мавжуд. Бунга имзоланган нарсалар: қозончалар, флягалар, қошиқлар ва бошқалар киради. Уларга аскарлар ўз исмларини, баъзан манзилларини ёки ҳатто хабарларини ёзиб қолдиргани кўп учрайди.
Шунингдек, Вейннинг айтишича, 2011 йил апрел ойида Новгород вилоятидаги Замошский ботқоғида уларнинг отряди 100 дан ортиқ совет қўшинлари вафот этган жойни топган, уларнинг аксарияти қўмондонлар ва политруклар бўлган. Вафот этганларнинг шахсий буюмлар, яхши сақланиб қолган кийимлар қурол-аслаҳа ва 20 дан ортиқ шахсий медальонлар топилган.
“Бу камдан-кам учрайдиган ҳолат. Ҳалок бўлганларнинг иккитасида имзоланган шахсий нарсалари бор эди, бу эса ушбу аскарларнинг маълумотларини архив ҳужжатларидан аниқлашга имкон берди. Медальонларнинг бир қисми бўш эди. Шунга қарамай, биз ҳалок бўлган 17 жангчининг исмларини аниқлашга муваффақ бўлдик. Уларнинг барчаси ўртоқлари сингари, бедарак йўқолган деб ҳисобланган”, -дея эсламоқда суҳбатдошимиз.
Афсуски, Ўзбекистонда қидирув ишлари алоҳида ихлосмандларнинг ишидир. Мухбиримизга кўнгилли қидирувчи, "Тошқидирув" қидирув гуруҳи раҳбари, "Ўзбекистон хотираси китоби" ва "Одамлар ва уруш" сайтлари асосчиси Татьяна Дубовикнинг сўзларига кўра, 36 миллион аҳолиси бўлган мамлакатда қизил армиянинг бедарак йўқолган жангчилари хотирасини қидириш ва тиклаш билан шуғулланишга тайёр бўлган бор йўғи икки киши бор. Бу Татьяна Дубовикнинг ўзи ва унинг ҳамфикри Адел Ҳасановалардир.
“Мен Ўзбекистон қидирувчиларининг намояндасиман. Биз унчалик кўп эмасмиз, атиги 36 миллионга икки кишини ташкил қиламиз. Шунингдек, Россия қидирувчилари каби экспедицияларга борамиз. Бунга "Россиянинг қидирувчилик ҳаракати" ёрдам беради, йўл учун пул тўлайди ва узоқ жойларда ҳам зарур шарт-шароитларни яратади”, - деди у.
Дубовик таъкидлаганидек, шу йилнинг август ойида улар Калуга вилоятининг Барятинский тумани ҳудудида экспедицияда бўлишган. Қидирув жараёнида 182 жангчининг қолдиқлари топилган.
"Тошқидирув" қидирув гуруҳи 2014 йилда ташкил топган. Шу билан бирга, Дубовикнинг ўзи 2008 йилдан бери уруш пайтида бедарак йўқолган ўзбекистонликларни қидиришни бошлади. Уни шахсий тарихи бунга ундаган – аёл бобосини қидирган. У 2010 йилда Украинада топилган ва Татьяна дафн маросимига таклиф қилинган.
Шундан сўнг, у “Жди меня” ("Мени кут") телекўрсатуви форумида ёрдам берган, кейин 2009 йилда "Одамлар ва уруш", 2011 йилда эса "Ўзбекистон хотираси китоби" форуминини очган, у ҳалок бўлган ва бедарак йўқолган ўзбекистонликлар учун энг йирик манбалардан бири ҳисобланади. Унда 435 мингдан ортиқ ёзувлар тўпланган.
Умуман олганда, Ўзбекистон ҳукумати бу борада кўпроқ ташаббус кўрсатиб, кўнгилли ишқибозларга фаолроқ ёрдам беришига умид қилиш қолади. Ахир, ЎзССРда уруш пайтида яшаган 6,8 миллион кишидан икки миллионга яқини фронтга кетган. Яъни, ҳар учинчи ўзбекистонлик фашизмга қарши курашга борган.
Республиканинг ўзи фронтни ҳарбий техника, ўқ-дорилар, дори-дармонлар, кийим-кечак ва зарур озиқ-овқат билан таъминлаб, ишончли фронт ортига айланган. Ўзбекистон 1,5 миллион эвакуация қилинганлар, шу жумладан 250 мингдан ортиқ болани қабул қилган.
Айнан шу боис, Улуғ Ватан урушидаги ғалаба хотирасини сақлаб қолиш аждодларимизга бўлган ҳурматимиздир. Улуғ Ватан уруши тарихини қайта ёзиш ва Ғалабанинг аҳамиятини пасайтириш - ўтмишни ҳурмат қилмаслик ва авлодлар келажагини ўз қони ва пешона тери билан ҳимоя қилган одамларни камситиш дегани.
Изоҳлар мавжуд емас