Ўзбекистон, Тошкент – Batafsil.uz. Кўп йиллар давомида Ўзбекистонда маиший зўравонлик муаммоси мавжуд бўлмагандек қабул қилинган, чунки кўпчилик учун хотинни бир шапалоқ уриш ёки унинг таҳқирлаш оддий анъанага айланган. Бу ҳақда биринчи марта 2018 ва 2019 йилларда президент аёлларни ҳимоя қилиш ва оилавий зўравонликнинг олдини олиш бўйича иккита ҳужжатни имзолаганидан кейин гапира бошланди.
Натижада республикада ҳимоя ордерлари, оиладаги зўравонликдан зарар кўрган аёллар учун шелтерлар, ишонч телефонлари, зўравонлик қурбонлари билан ишлайдиган инспекторлар пайдо бўлди. Шунга қарамай, аёлларни ҳимоя қилишнинг мувофиқлаштирилган механизми яратилмай қолди.
Бугунги кунда уйдаги зўравонларнинг қурбонлари зўравонлик доирасидан чиқишга журъат этган бўлсалар ҳам, улар қаерга мурожаат қилишни билишмайди. Қоида тариқасида, ушбу масалалар билан шуғулланадиган профилактика инспекторлари ҳар доим ҳам бу муаммо билан аралашишга тайёр эмаслар, аёллар инспекторлари сони етарли эмас, ҳамма шелтерлар ҳам намунали ишлаётгани йўқ ва ишонч телефонларидан бюрократия овози эшитилади. Бундан ташқари, Ўзбекистонда оиладаги зўравонлик ҳали ҳам алоҳида ҳуқуқбузарлик сифатида таснифланмаган.
Марказий Осиёдаги зўравонлик муаммосини ўрганувчи HeForShe ҳаракати маълумотларига кўра, 2021 йилда Ўзбекистон қизлари ва аёлларидан ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига зўравонлик ва босимга оид 39 мингдан ортиқ мурожаатлар келиб тушган. Шу билан бирга, ушбу ҳолатларнинг 87 фоизи оилада содир бўлган. Ҳақиқий рақамлар янада қўрқинчли бўлиши мумкин, чунки кўплаб қурбонлар бу ҳақда ҳатто энг яқинларига ҳам айтмайдилар, чунки жамиятимизда барча айб қурбонларнинг ўзига тушиши одатий ҳолдир.
Соҳадаги муаммолар ҳақида Batafsil.uz. мухбири мамлакатдаги зўравонликка қарши ягона лойиҳа - "Немолчи.уз"нинг ўзбек версияси администратори Нигора Адизова билан суҳбатлашди.
- Бугунги кунда аёлларни оиладаги зўравонликдан ҳимоя қилишда қандай муаммолар мавжуд?
- Биз узоқ вақтдан бери 911 рақамига ўхшаш ягона мурожаат рақамига эга бўлишни орзу қилмоқдамиз. Ҳа, икки йил олдин Маҳалла ва оила ишлари бўйича собиқ вазирлик қийин аҳволда бўлган аёллар учун қисқа 1146 рақами орқали ишонч телефонини ишга туширди. Аёлларга ушбу рақамга мурожаат қилишни маслаҳат беришдан олдин, биз буни ўзимиз қилишга ҳаракат қилдик.
Волонтёрларимиз куннинг турли вақтларида унинг қандай ишлашини аниқлаш учун қўнғироқ қилишди. Тасаввур қилинг, қийин ҳаётий вазиятга тушиб қолган, эҳтимол телефонга зўрға этиб келган аёл автоматик жавоб берувчи унга айтадиган ҳамма нарсани тинглаб туриши, мурожаат қилиш тилини танлаши, фақат ўзи ва ваколатли идора ўртасида алоқачи сифатида ишлайдиган оператор билан боғланиш учун мусиқани эшитиб туриши керак. У эса бор-йўғи исм ва фамилияни, манзилни сўраб, унга ёрдам бера оладиган кишига йўналтиради холос.
Яъни, ушбу рақамга қўнғироқ қилиб, шунча вақт кутиб, барча амалларни амалга оширгандан сўнг, у керакли ёрдамни олмайди: унга маънавий ёрдам берилмайди, тез ёрдам машинаси ёки ички ишлар идораси фақат чақирув олади, улар қачон ёрдам беришлари ҳам аниқ эмас.
Идеал ҳолда, ишонч телефони сўровни дарҳол тез ёрдам ва ички ишлар органларига юбориш, психолог ёки ижтимоий ходим билан суҳбатлашиш, аноним тарзда мурожаат қилиш имкониятини бериши керак (ҳуқуқбузарни г жавобгарликка тортиб бўлмайди, аммо аноним сўров психологик ва маънавий ёрдам кўрсатишга имкон беради). Ва, албатта, буларнинг барчаси зудлик билан амалга оширилиши керак, бизнинг волонтёрларимиз эса ўз навбатларини 10-20 дақиқа кутишди. Айни пайтда калтакланаётган ёки ўлдирилиши мумкин бўлган аёлнинг бунга вақти йўқ.
Шунинг учун, бугунги кунда аёлнинг қийин вазиятда қўнғироқ қилиши мумкин бўлган ягона рақам - 102. Бироқ, ҳозирча бизда бу масалада мувофиқлаштирилган ҳаракат механизми йўқ. Биз Туркия тажрибасини ўрганиб чиқдик: аёл қўнғироқ қилиши ва эри томонидан калтаклангани ҳақида хабар бериши биланоқ, хизматлар психолог, адвокат, шифокорлар билан боғланади, улар ушбу иш устида биргаликда ишлашади ва нима қилиш кераклигини ҳал қилишади, яъни уни шелтерга олиб бориш ёки турмуш ўртоғи билан гаплашиш масаласи кўриб чиқилади.
Бизда эса бошқача. Кўп аёллар ички ишлар идораларига ишонмайдилар ва бунинг сабаблари бор. Қоида тариқасида, уйдаги зўравонлик билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш учун участка инспекторлари чақирилади, улар эса бундай ишларни ёқтирмайдилар. Ахир, кўпинча аёллар турмуш ўртоғига қарши ариза ёзишдан бош тортишади, бу эса қоида тариқасида, ишни рад этиш учун сабаб бўлмаслиги керак. Бу инспектор учун оворагарчилик яратади, ундан кўра ўғирлик билан боғлиқ ишни кўриб чиқиш осонроқ бўлади. Кейинги сафар аёл 102 рақамига қўнғироқ қилмайди, чунки у билади – участка инспектори келиб, масалани кўчага чиқармасликка кўндира бошлайди.
Бундан ташқари, қанчадир ҳимоя ордерлари берилганлиги ҳақидаги статистикани кўрамиз. Аммо ордерлар берилмаганлиги ҳаақида ҳам кўп ёзишади. Кимдир статистикани бузишни истамаганга ўхшайди. Буларнинг барчаси ишончсизликни келтириб чиқаради.
Албатта, барча ички ишлар идоралари ходимлари шундай иш тутади, деб айтиб бўлмайди. Биз ички ишлар вазирлигининг айрим вилоят бошқармалари билан фаол ишлаймиз. Қайси вақтда қўнғироқ қилишимиздан қатъи назар, улар участка ёки аёллар инспекторини воқеа жойига юборишга ҳаракат қилишади. Баъзи инспекторлар, ўз навбатида, бу масалага бутун қалби билан ёндашиб, аёллар билан алоқа ўрнатишлари, уларни тинглашлари мумкин.
Аммо кўпинча бундай аёлларга оддий мулоқот етишмайди, кўплаб аёлларга сизга нотўғри иш қилишибди, деганинг ўзи кифоя. Улар ботга "тинглаганингиз учун ташаккур",- деб ёзишади.
Аёлга фақат уни тинглашлари ва зўравонлик ғайритабиий эканлигини эътироф этишнинг ўзи етарлидир. Ҳа, бу унинг муаммоларини ҳал қилмайди, лекин дастлабки босқичда бу жуда катта ёрдам бўлади. Ҳиссий тангликни енгиллаштириш жуда муҳим, шунда у ташқарига чиқиб, ўзини осиб қўйишдан кўра, вазиятни ҳушёр кўз билан кўриши ва баҳолаши мумкин.
Бироқ, кейинги босқич ҳақида гапиришнинг ҳожати йўқ. Бизда оиладаги зўравонлик масаласига тизимли ёндашув йўқ-бундай хатти-ҳаракатлар учун жавобгарликни белгилайдиган кодексларда аниқ қонун ва моддалар йўқ, аниқ ҳаракат механизми мавжуд эмас.
Бундай ҳолларда Жиноят Кодекснинг тан жароҳати етказганлик учун моддалари ёки безорилик учун универсал модда қўлланилади. Ички ишлар органлари бундай ҳуқуқбузарликни қандай аниқлашни билишмайди. Шелтерлар аёл эрига қарши ариза ёзмагунча ва хавфсизлик ордерини олмагунча уни қабул қила олмайди. Эри уни калтаклаган пайтда аёл қаерга бориши керак?
Бундан ташқари, зўравонликка дуч келган кўплаб аёллар, асосан, борадиган жойлари йўқ. Самарқанд, Бухоро ва Жиззах шаҳарларида яхши шелтерларимиз бор, аммо бошқа ҳудудларда зўравонлик қурбонларини қаерга йўналтиришни билмаймиз. Тўғри, ҳар бир вилоятда бундай намунали реабилитация марказлари мавжуд, аммо улар хоҳлаганимиздек ишламайди.
Жамиятни қўллаб-қувватлаши катта масала. Юзи шишган ва кўкарган аёлларга оилани сақлаб қолиш керак, ҳамма шундай яшайди ва шундай бўлиши керак, дейишади. Аммо ҳеч ким эркакни чақирмайди ва аёлига қўлини кўтаргани учун танбеҳ бермайди.
Айтиш жоизки, бу аёлларнинг аксарияти вақти келиб, бу зўравонлик доирасидан чиқиб кетишини билишади. Аммо ҳар кимнинг ресурслари ҳар хил, шунинг учун баъзилари дарҳол кетишади, қарз олишади, ётоқхоналарда яшайдилар, квартирани ижарага олишади, бошқаларга эса бу учун йиллар керак. Мен золимни тарк этишга қарор қилиш учун 10 йил вақт сарфлаган аёлни биламан, гарчи у ўзи ва болалари учун келажакни таъминлаш учун ҳамма нарсага эга бўлган, квартираси ва доимий иши бор эди. Лекин қўллаб-қувватлаш манбаи бўлмаган. Шунинг учун, у икки йил давомида қарорининг тўғрилигига шубҳа қилиб юрган. Унинг сўзларига кўра, у 10 йил давомида ҳеч бўлмаганда кимдир эридан нега унга қўлини кўтаришини сўрашини кутган. Ҳамма эри ураётганини билиб юрган, лекин жим туришган.
Бизда зўравон бўлиш уятли эмас. Қизни зўрлаган қўшиқчи шунчаки унга уйланди ва гўё ҳеч нарса бўлмагандек юраверади. Ҳамма қизни айблайди, ўзи йигитнинг бўйнига осилган, деб айтади. Лекин эркак уялиши керак.
Баъзида судьялар ҳам ҳайратда қолдирадилар. Ҳаммаси, албатта, бу лавозимни эгаллаган одамга боғлиқ. Агар судья адекват бўлса, унда қарор ҳам адекат бўлади. Қонунларда аниқ тушунча бўлмаса, ҳамма нарса одамларга ва омадга боғлиқ бўлади. Бироқ, кўпинча судялар ён босишади бўлишади. Ахир судья хам эркак ва қарор қабул қилишда эркаклар бирдамлиги катта рол ўйнайди.
Давлатимиз қонун қабул қилувчилар, маҳалла қўмиталари ва судларида ўтирганлар тимсолида, бу нотўғри ва нормал эмаслигини тан олмагунча, бу ҳақда очиқ гапирмаса, ҳеч нарса ўзгармайди.
Бу масалада жамиятнинг позицияси жуда муҳимдир. Бизга кўпинча зўравонликка гувоҳ бўлган одамлар ёзадилар. Улар, масалан, девор орқасида эр хотинини калтакласа, нима қилиш кераклигини сўрашади? Биз бу ҳақда жим турмаслик муҳимдир, деб айтамиз. Ҳа, бу ортиқча муаммоларни келтириб чиқаради: тушунтириш хати ёзиш, гувоҳ сифатида ҳаракат қилишга тўғри келади. Аммо шу тарзда аёлларга жамият унинг тарафида эканлигини тушунишга ёрдам берасиз. Бу содир бўлмагунча, вазият ўзгармайди. Биз масъулиятли бўлишимиз керак, чунки болаларимизга айнан шу келажакни қолдирамиз.
- Сизнингча, нега депутатлар аёллар ва болаларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси бўйича фаолларнинг таклифларини узоқ вақт давомида жорий қилишни хоҳламадилар?
- Афсуски, ишчи гуруҳ, хусусан, бизнинг фаолларимизни ўз ичига олган гуруҳ томонидан ишлаб чиқилган версия дастлаб кўриб чиқилмади. Биз нима ўйлашни билмаймиз. Оиладаги зўравонликни жиноий жавобгарлик турига киритиш кимга фойда келтириши мумкин? Бундай шароитда қўллар совийди. Мен бу мунозараларда қатнашмадим ва олдинга бориш учун қандай кучга эга бўлишим кераклигини тушунмаяпман. Мунозарага шунча вақт кетди, шунча маблағ сарфланди. Ушбу жараёнда кўплаб идоралардан – прокуратура, ички ишлар вазирлиги ва бошқа тузилмалардан жуда кўп адекват инсонлар иштирок этганга ўхшайди. Улар буни қилиш кераклигини тушунишади.
Умид қиламизки, бу тузатишлар ҳали ҳам ҳисобга олинади. Оиладаги зўравонлик алоҳида тавсифланиши керак, уни безорилик ёки тан жароҳати билан таққослаш мумкин эмас. Молиявий, психологик ва бошқа қарамликда бўлган, узоқ вақт давомида зўравонга қарши тура олмайдиган одамни тизимли қийноққа солиш қаттиқроқ жазоланиши керак. Ва агар ҳужжат Адлия вазирлиги таклиф қилган шаклда қабул қилинса, биз вазиятни ўзгартириш имкониятини қўлдан бой берамиз. Ҳеч ким бу мавзуга қайтмайди.
Таҳририятдан: Нигора Адизова билан суҳбатдан сўнг президент администрацияси ижроия аппарати сектор мудири Саид Мирзиёева парламентнинг қуйи палатаси томонидан аёллар ва вояга етмаганларни зўравонликдан ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун қабул қилинганлиги ҳақида хабар берди. Ушбу ҳужжат эълон қилинмаган ва унга қандай нормалар киритилганлигини айтиш қийин. Шу билан бирга, қонун Сенатда тасдиқланиши ва кейин давлат раҳбари томонидан имзоланиши керак. Шундан кейингина у кучга киради.
- Қонунчилик базаси муаммони йўқ қилиш учун асосдир. Аммо вазиятни ўзгартириш учун, албатта, бир қатор бошқа чоралар зарур.
– Аввало, биз қизлар ва аёлларни мустақил бўлишга ўргатишимиз керак. Аёллар кўпинча ажрашишлари керакми, эрини оталик ҳуқуқидан маҳрум қилиш учун судга мурожаат қилишлари лозимлигини биздан сўрашади. Биз бундай нарсани маслаҳат беришга ҳаққимиз йўқ. Бу уларнинг ҳаёти ва фақат улар бунинг учун жавобгардир. Бироқ, бу менталитет масаласидир. Бизнинг аёлларимиз қандай қарор қабул қилишни билишмайди. Ҳеч ким уларнинг фикрларини болалигида ҳам, турмуш қурганларидан кейин ҳам сўрамайди. Шунинг учун, уларнинг ўрнига аввал отаси, акаси, бобоси, амакиси, кейин эри, қайнонаси қарор қилишларига одатланган. Уларнинг инфантиллиги туфайли баъзида қўллар совийди, ҳамма нарсани батафсил тушунтираснгиз ҳам, улар тайёр ечимлар ва кўрсатмаларни кутиб туришади.
Албатта, кўп нарса ота-оналарга ҳам боғлиқ. Яқинда Инновациялар вазирлиги қизлар учун Technovation танловини эълон қилди. Дастур уларга Iсоҳасида бепул малака оширишни таклиф қилади. Ота-оналардан фарзандининг иштирок этишига розилик беришдан бошқа ҳеч нарса талаб қилинмайди. даставвал, кўзлари ёниб турган қизлар мобил иловани ишлаб чиқиш, дастур ёзиш истагини билдиришади, аммо ота-оналари рухсат бермагани боис, кейинги учрашувга келмайдилар.
Сабаби нима? Учрашувлар асосан онлайн тарзда ўтказилади, йўл харажатлари ойига бир марта талаб қилинади. Болани интернет билан таъминлай олмайдиларми? Ҳозирда интернет деярли ҳар бир мактабда, коворкинг марказларида мавжуд. Агар ота-оналар нотўғри нарсаларни ўргатиш орқали боласини у ерда бузишади деб ўйласалар, демак, улар ўз тарбиясига ишонмайдилар. Аммо ҳеч ким бола билан бирга келишни тақиқламайди. Ўйлайманки, агар бу ўғил бола бўлса, унга рухсат берилади, чунки IT – бу талаб қилинадиган йўналиш, қолаверса ўқитиш бепул.
Умуман олганда, таълим - қизлар учун муҳим масала. Биз вилоят шелтерларига бориб турамиз. Зўравонликдан омон қолган аёлларнинг кўпчилиги атиги 8 синфни тугатганига ҳайрон бўлдим. Агар кўплаб қизлар ҳатто базавий маълумотга эга бўлмасдан турмуш қуришса, унда қайноналар форумлари, "Қизларжон" клублари нима учун керак? Агар улар зўравонлик шароитида тушсалар, турмуш ўртоғидан ажрашишга мажбур бўлсалар, қаерга борадилар?
Улар “Аёллар дафтари"га киритилади, уларга тикув машиналари ёки печкалар берилади ва кейин рўйхатдан ўчирилади. Гўёки муаммо шу билан ҳал бўлганидек. Аммо улар ушбу техникадан қандай фойдаланишни билмасалар, нима қилишлари керак? Шелтерларда жуда яхши дастур мавжуд: Меҳнат вазирлиги ҳузуридаги мономарказлар билан шартномалар тузилади, шунинг учун аёллар бу ерда нафақат вақтинчалик бошпана топадилар, балки уларга фойдали кўникмалар ҳам ўргатилади.
Мен Самарқанднинг "Раҳмдиллик" шелтерида бир қиз билан суҳбатлашдим. У икки фарзанди билан эридан кетган. Аммо унинг кўзлари ёнмоқда: у компютерни яхши ўрганган, шунинг учун энди унга офис менежери, компютер саводхонлиги касблари ўргатилмоқда. У деярли тайёр мутахассис, бирон бир офисда ишлай олади, ўзини ва болаларини таъминлайди.
Саводхонликни ошириш, аёлларда ўз-ўзини ҳурмат қилишни тарбиялаш керак. Аммо чекка ҳудудлардаги аёллар ҳатто интернетга кириш имконига эга бўлмаса, буни қандай қилиш керак? Кўпчилик учун ягона маълумот манбаи телевизор бўлиб қолмоқда. Шунинг учун телевизорда тўғри дастурлар ва филмлар намойиш этилишини истардим.
Аммо бугунги кунда экранлардан бизга ёмон келинлар ёки эрига хиёнат қилган аёллар ҳақида баъзи стереотиплар қуйилмоқда. Ва нима учун барча филмлар оила ҳақида суратга олинган? Нега, масалан, қахрамон аёллар ҳақидаги филм суратга олинмайди? Бизга камдан-кам ҳолларда оддий рол моделлари кўрсатилади. Болаларимиз буларнинг барчасидан сабоқ олишади. Масс-медиа жамғармаси телевизорда контентни гендер баҳолашни амалга оширишга ваъда берганди, аммо ҳозирча бу борада ҳеч қандай силжиш йўқ.
"Ўзини ҳурмат қилиш" нима дегани? Ўзини ҳурмат қилиш-бу кимдир учун эмас, балки ўзи учун яшашдир. Кўпинча аёллар болалар учун зўравонликка тоқат қиладилар. Ҳикоялар турлича бўлади. Бизда шундай ҳолат бўлганки, бола бизнинг лойиҳамиз ҳақида билиб, бизга хабар юборишни онасига таклиф қилганди. У онанинг ҳоли ёмонлигини, бу нотўғри эканлигини кўриб турган. Ҳозирда улар ётоқхонадаги хонада яшайдилар, лекин жуда бахтли эканликларини кўриб турибмиз.
Аммо болалар кўпинча манипуляция қилинади. Масалан, бир аёлнинг бошидан кечиргани эрининг қамоққа олиниши билан якунланди. Дастлаб, болалар бундан хурсанд бўлишди: улар онанинг калтаклаганини кўришган. Аммо бугунги кунда эрининг қариндошлари унга болалар орқали босим ўтказиб, аризни қайтариб олишган мажбур қилишмоқда. Болалар ундан нега отасини панжара ортига юборганини сўрамоқда. Мактабдаги барча болаларнинг отаси бор-у, уларда йўқ экан... Бу аёлни қаттиқ синдиради. У ким учун курашган? Болалар учун! Агар аёллар фақат ўзлари ҳақида ўйлашса, эҳтимол улар биринчи калтакланишдан кейин золим билан муносабатларга нуқта қўйишган бўлар эди. Шунинг учун, агар аёл оилани тарк этган бўлса ҳам, эртами-кечми болалари бу тўғри қарор эканлигини тушунишади.
Ўзини ҳурмат қилиш-бу ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва чегараларни белгилашдир. Баъзан золим билан суҳбатлашиш, сизга мос келмайдиган ҳамма нарса ҳақида гапириб олишнинг ўзи кифоя. Ахир, кўпинча бундай одамлар зўравонлик ғайритабиий нарса эканини билишмайди. Шелтернинг Самарқанддаги раҳбари Бибисора Арипова бир воқеани айтиб берди. Уларнинг олдига эри, укаси ва отаси калтаклаган аёл борган. Шелтерда бўлган вақтида эри ноҳақ эканлигини тушунган. У зўравонликдан бошқа нарсани билмаслигини тан олган, чунки отаси унинг онасини калтаклаб юрган, акаси ва амакилари ҳам хотинларини калтаклаган оилада ўсган.
У билан психологлар ишлади, юристлар қўл кўтариш нимага олиб келишини тушунтирдилар. Натижада улар ярашишди, эрининг оиласидан алоҳида яшашга кетишди. Улар шелтер раҳбарига миннатдорчилик билдириш ва ҳамма нарса яхши эканлиги билан бўлишиш учун қўнғироқ қилишади. Шу билан бирга, қиз етим. У борадиган жойи йўқ, уни ҳеч ким қабул қилмайди деб ўйларди. Аммо шелтерда унга бундай муносабатга тоқат қилмаслик кераклигини, у ҳам ҳурматга лойиқ ва нормал ҳаёт кечириш ҳуқуқига эга бўлган шахс эканини кўрсатишди. У буларнинг барчасини турмуш ўртоғига айтди ва у тушунди. Бунақаси ҳам бўлиб туради.
- Баъзилар Ўзбекистонда зўравонлик йўқ, балки"анъаналар" мавжуд деб айтишади. Сизнингча, умуман олганда, жамиятнинг гендер зўравонлик муаммосига муносабати ўзгарадими?
- Бизга Ўзбекистонга ушбу лойиҳа керак эмаслиги, Ғарб мамлакатлари бизни молиялаштираётгани, аёлларимизни бузаётганимиз ҳақида ёзишади. Айтишларича, биз ўзимиз зўравонликка дуч келган ёки бизни ташлаб кетишган, шунинг учун саҳифамизда фақат негатив бор эмиш.
Масалан, мен атрофимда бундай саволга дуч келмадим, аммо бундан масала йўқ деб айтиб бўлмайди. Бизни шунчалик кўп одамлар алдаб қўйиши мумкин эмас. Бизга жуда “гапирадиган” фотосуратлар юборилади, биз кўпинча аёллар билан юзма-юз учрашамиз. Бизнинг барча ишларимиз ҳам "Не молчи" саҳифасида кўринмайди. Кўпчилик ошкораликни хоҳламайди, лекин бу биз ишламаймиз дегани эмас: қилган ҳамма нарсани намойиш этишни мақсад қилмаймиз.
Биз урф-одатларимиз ва қадриятларимизга қарши чиқмаймиз, оилаларни йўқ қилиш мақсадини кўзламаймиз. Биз ҳеч бўлмаганида битта аёл, битта эркак ўз муносабатини ўзгартиришини хоҳлаймиз. Ўзимизни ва атрофимизни ўзгартириб, биз аста-секин бутун жамиятни ўзгартирамиз. Бизнинг қариндошларимиз кўпинча постларга шарҳлар ёзадилар. Бунинг ёрдамида биз тўғри йўналишда ҳаракат қилаётганимизни тушунамиз. Тўғри, барча маррага дарров эриша олмасакда, лекин бу жуда муҳим.
Айтишим керакки, “Не молчи"да, хусусан, ўзбек тилидаги версияда жуда кўп адекват эркаклар бор, улар зўравонликда фақат зўрловчи айбдор эканлигини таъкидлайдилар. Шуниси ҳайратлики, баъзида ҳатто аёллар ҳам шарҳларда ҳикоялар муаллифларини айблашади, аёлнинг ўзи айбдор, қаерга қараган, нега бешта бола туққан, нега шунча азоб чеккан, деб таассуф билдиришади. Жабрланувчининг ўрнида бўлмагунингизча, четдан туриб ҳукм қилиш осон. Мен ўзим, лойиҳага келгунимча, масалан, болалари билан ўзини чўктирган аёлни айблашим мумкин эди. Энди мен уни бундай ҳолатгача олиб борганликларини тушунаман, ахир бу адекват қарор эмас.
Умуман олганда, ёшларга қараб, биз ижобий башоратлар қиламиз. Ёш блоггерлар, оммавий ахборот воситалари, хусусан, ўзбек тилида матбуот ушбу мавзу бўйича баъзи лойиҳалар, подкастлар, материаллар тайёрламоқда. Улар бутун жамиятни қанчалик акс эттиришини билмайман-у, лекин улар ҳам ўз авлодларининг вакилларидир.
Бу йил бизнес жуда хурсанд бўлди. 8 мартга келиб, кўплаб йирик брендлар ушбу масалани кўтаришди, яъни бу сана гуллар ҳақида эмас, келинг, аёлларга муносабатни ўзгартирайлик, деб чиқишди. Тўғри, бу билан муаммони дарров ҳал қилиб бўлмайди, лекин ёндашув ўзгараётгани кўриниб турибди, тадбиркорлар бошқа қадриятларни сингдириш вақти келганини тушунишмоқда.
Бизнинг лойиҳага эҳтиёж бўлмаслигини орзу қиламиз. Биз аёлларга ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ўргатмаслигимиз зарур, уларнинг ҳақ- ҳуқуқлари аслида ва бошидан таъминланиши керак. Жамият ушбу ғояларни қабул қилиши, улар қонун билан мустаҳкамланиши шарт. Бунга умид қиламиз ва ишонамиз. Ишончсиз бу лойиҳа устида ишлашни анча олдинроқ тўхтатган бўлардик.
- “Не молчи” лойиҳасининг волонтёрлари ҳам турлича: кимдир ўзи зўравонлик муаммосига дуч келган, кимдир шунчаки ёрдам беришни хоҳлайди. Сиз бунга қандай келиб қолгансиз?
- Мен лойиҳа ҳақида билардим, унга қўшилиш учун қандайдир туртки бор эди. 2019 йил сентябр ойида ўзбек тилидаги саҳифа ишга туширилди. Ўша йили мен лойиҳага волонтёр-таржимон сифатида келдим. Кейин биз ўзбек тилидаги версия рус тилидаги контентни тўлиқ такрорламайди, мазмуни ва тақдимоти жиҳатидан фарқ қилиши керак, деган қарорга келдик. Ўзбек тилида сўзлашувчи томошабинлар қизиқмайдиган, улар қабул қилмайдиган мавзулар борлигини англадик. Биз ҳикояларни таржима қилишни тўхтатдик ва бизга ўзбек тилидаги ҳикоялар кела бошлади.
Мен нега волонтёр бўлдим? Ҳамманинг боласи бор. Масалан, менинг учта қизим бор. Бундай янгиликларнинг барчасини ўқиб, боланинг бир ўзини бирон жойга юборишдан қўрқасиз. Фарзандларимиз яхши жамиятда яшашини, улар учун хавфсирамаслигимизни хоҳлайман. Балким, биз бу кунларни кўрмасмиз. Умуман олганда, айтишларича, гендер тенглигига эришиш учун дунёга 300 йил керак бўларкан, аммо кимдир вазиятни ўзгартиришни бошлаши керак.
- Ўзбек тилидаги аноним ҳикоялар қанчалик кўп келиб тушади? Ресурснинг ўзбек тилидаги версияси рус тилидаги каби машҳур эмас. Фикрингизча, бунинг сабаби нимага боғлиқ? Яна ўша менталитет рол ўйнайдими?
- Ҳа, ўзбек тилида ҳикоялар кўп эмас. Бунинг сабаби шундаки, аёллар тажовузкор, кўпинча эр ёки отаси, воқеанинг анонимлигига қарамай, бирон бир жойга ёзганликларини билиб қолишидан қўрқишади. Улар биздан анонимликни сақлаб қолишимизга кафолат сўрашади. Шундай бўладики, улар Телеграм-ботга ёзиб, кейин хабарларини ўчириб ташлайдилар.
Баъзан бизга мурожаат қилган аёллар ўзларининг ҳикояларини ошкор қилишга рози бўлишади, аммо босим ва саволларга дуч келганда, “нега бундай қилдим”, деб афсус чекишади. Ахир, кўпинча эрнинг барча қариндошлари уларга қарши туришади, ўзининг яқинлари эса уни қўллаб-қувватламайдилар. Бу жуда қийин. Ва бундай ҳолатлар жуда кўп.
Албатта, менталитет ҳам рол ўйнайди. Ўзбек оилаларидаги қизларга кўпинча у чидаши кераклиги айтилади. Шунинг учун улар тоқат қиладилар. Улар қарор қабул қилишни, ўзлари учун жавобгарликни ўз зиммаларига олишни билишмайди, чунки уларнинг фикри кўпинча ҳеч кимни қизиқтирмаслигига одатланиб қолишган. Уларни ҳеч ким тингламайди, тушунмайди, қабул қилмайди деб ўйлашади.
- Лойиҳада иштирок этиш шахсий ҳаётингизга таъсир қиладими? Атрофдагилар волонтёрлик фаолиятингизни қандай қабул қилишади?
- Албатта, биз волонтёрлар ўз муносабатимизни ўзгартирганмиз, қолаверса, қариндошларимиз ва эркакларимиз ҳам фикрини ўзгартирган. Маълум бўлишича, эрларимиз, оталаримиз, ака-укаларимиз бу масалага нисбатан сезгирроқ экан. Бу ҳикояларни ўқиш ва тинглаш уларга оғриқли.
Мен ҳар бир ишни ичимдан ўтказмасликка ҳаракат қиламан. Бир неча лаҳзалар бўлганки, мен нима қилишни билмай, кучсизлигимни ҳис қилдим. Бундай пайтларда, албатта, қўллар совийди. Бу аёллардан юз ўгирган тизим, мамлакат ва жамият учун уялдим. Шу билан бирга, мен бу юкни тўлиқ қабул қила олмаслигимни тушунаман. Аммо биз ҳаммамиз бошқача, маълумотни ўзгача қабул қиламиз. Баъзи волонтёрлар лойиҳадан чиқиб кетишади, баъзилари қайтиб келишади, бошқалари эса йўқ.
Изоҳлар мавжуд емас