Ўзбекистон, Тошкент - Batafsil.uz. Яқин-яқингача Тошкентда қурум асосан қишки муаммо деб ҳисобланарди. Бироқ қиш тугаб, шаҳар устидаги қалин парда сақланиб қолиб, аҳоли заҳарли ҳаводан нафас олмоқда. Бу ифлосланиш сабаби мавсумий омилларга қараганда анча чуқур илдиз отганини англатадими? Мутахассисларнинг фикрича, фаол қурилиш ва саноат объектлари устидан етарлича назорат йўқлиги вазиятни янада оғирлаштирмоқда.
Batafsil.uz мухбири Тошкентни яшаш учун яроқсиз жойга айлантириш хавфини туғдираётган экологик муаммонинг сабаблари, оқибатлари ва ечимлари билан яқиндан танишди.
Мавсумий муаммоми ёки янги воқеликми?
Илгари атмосферанинг ифлосланиши совуқ мавсум билан боғлиқ эди, ўшанда ИЭМлар юкламани кўтара олмай, мазут ва кўмир ёқишга ўтган, иссиқхоналар эса иситиш учун баъзан товуқ гўнги ва автомобиль шиналаридан фойдалана бошларди.
Шундай экан, шу кунларда ҳам шаҳар ҳаво сифати харитасидаги "қизил ҳудуд"ни тарк этишга интилмаётгани, шаҳарликлар эса қушлар парвози баландлигидан олинган ва антиутопик фильм кадрларини эслатувчи суратларни улашишда давом этаётганини қандай изоҳлаш мумкин? Март ойидаги қурум муаммонинг тизимли эканлигини далиллайди. Экология мутасаддилари кўпинча ифлосланишнинг табиий омиллари - ҳарорат инверсиялари, кучсиз шамол, паст намликни келтириб ўтишади. Бироқ, олимларнинг фикрича, ифлосланишнинг асосий сабаби антропоген фаолият - фаол қурилиш, дарахтларнинг оммавий кесилиши, автомобиллар сонининг кўпайиши ва саноат чиқиндиларининг кўпайиши бўлиб қолмоқда. Комплекс чоралар кўрилмаса, пойтахт ҳавоси баттар бузилиб, шаҳар яшаш учун яроқсиз ҳолга келиши мумкинлигидан олимлар огоҳлантирмоқда.
Айниқса, бу жараёнга қурилиш соҳасидаги жадал ишлар кучли таъсир кўрсатмоқда. Сўнгги беш йил ичида республикада қурувчилар сони деярли уч баравар кўпайган - ҳозирда уларнинг сони 54 мингдан ортган. Шу билан бирга, уларнинг энг кўпи Тошкентда жамланган - тахминан 7 мингтани ташкил этади.
2021 йилдан 2025 йилнинг январь ойига қадар бажарилган ишлар ҳажми 5,8 триллион сўмдан 11,7 триллион сўмга кўпайган. Энг кўп бинолар пойтахтда қурилмоқда: биргина жорий йилнинг январь ойида улар 3,6 триллион сўмга қурилган.
Шаҳар кўп қаватли мажмуалар билан қурилмоқда, йўллар фаол равишда ётқизилмоқда, шу билан бирга экологик меъёрлар кўпинча эътиборсиз қолдирилмоқда. Бу эса атмосферага чанг ва ифлослантирувчи моддалар чиқарилишининг кескин ортишига олиб келмоқда.
Қурилиш майдончалари қурилиш чангининг тарқалишига йўл қўймайдиган махсус ҳимоя матолар билан қопланиши керак. Бу, айниқса, майда заррачалар ҳосил қилувчи цемент, қум ва бошқа сочилувчан материаллар билан ишлашда катта аҳамиятга эга. Бироқ амалиётда бу меъёр кўпинча бузилади, бу эса ҳавонинг қўшимча ифлосланишига олиб келади.
Натижада ҳукумат қурилиш майдонларида чанг ва қум кўтарганлик учун жарималарни тасдиқлади. Эндиликда атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш талабларига риоя қилмаслик учун қурувчиларга такроран қоидабузарлик содир этганлик учун 3,75 миллион сўмдан 18,7 миллион сўмгача жарима солинади. Тегишли ҳужжат шу йилнинг ёзи бошидан кучга киради.
Саломатлик эвазига тежаш
Физик олим Рустам Усмоновнинг сўзларига кўра, асосий таҳдидлардан бири цемент чанги бўлиб, унинг зарралари ўпкага ўтади ва жиддий касалликларни келтириб чиқаради.
"Бугунги кунда Тошкент фаол равишда қурилмоқда ва бир қарашда бу ривожланишнинг яхши белгисидек туюлади. Аммо ҳақиқат шундаки, кўплаб қурилиш компаниялари ва корхоналари материаллар ва технологияларни тежаб қолмоқда. Бу ҳавода том маънода муаллақ турадиган катта миқдордаги заҳарли чанг ҳосил бўлишига олиб келади," - деди у мухбиримиз билан ўтган суҳбатда.
Мутахассиснинг тушунтиришича, асосий муаммо паст сифатли цементдан фойдаланиш билан боғлиқ: ишлаб чиқарувчилар кўпинча цементга мажбурий темир оксиди ўрнига фосфор оксиди ва кремний диоксиди каби арзон компонентларни қўшадилар.
"Бу таннархни пасайтиради, лекин қурилиш материалининг сифатини ёмонлаштиради. Натижада бинолар анча тезроқ емирилади, улардан фойдаланилганда эса атмосферага оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган, аммо одамларнинг ўпкасига чўкадиган жуда кўп миқдордаги майда заррачалар тушади," - деди у.
Ҳавода майда PM2,5 заррачаларининг юқори концентрацияси нафақат статистикадир, балки соғлиқ учун ҳақиқий таҳдиддир. Жаҳон банки маълумотларига кўра, Тошкент ҳавосининг ифлосланиши ҳар йили уч мингга яқин барвақт ўлимга олиб келиши мумкин.
Атмосферанинг ифлосланиши юрак-қон томир муаммоларини кўпайтиради деб ҳисоблайдиган тадқиқотлар мавжуд. Улар ўлимнинг энг кўп учрайдиган сабабига ҳам айланмоқда: инсультдан - 33 фоиз, юрак ишемик касаллигидан - 28 фоизини ташкил этади. Бевосита нафас йўллари инфекциялари 23% ҳолатда ўлимга олиб келади.
Кўчириш вақти чўзилди
Ҳаво сифатига катта таъсир кўрсатадиган яна бир муаммо - шаҳар ичидаги саноат корхоналаридир. Жорий йилнинг февраль ойида пойтахт ҳокимияти ишлаб чиқариш объектларини пойтахтдан ташқарига олиб чиқиш зарурлиги ҳақида яна гапира бошлади. Бу ҳақда 2020 йилда ҳам гапирилган, лекин ҳалигача амалий қадамлар ташланмаган эди.
Аммо вазият барибир яхшиланишига умид бор. 2025 йил 1 майдан бошлаб Тошкент, Нукус ва бошқа йирик шаҳарларда саноат ишлаб чиқаришининг айрим турларини ишга тушириш тақиқланади. Тақиқ маҳсулотлари таркибида заҳарли аралашмалар ва кимёвий моддалар мавжуд бўлган асбест ва цемент, шлам ва шлаклар ишлаб чиқариш, чарм-тери ва паррандачилик фабрикалари, қора ва рангли металлургия заводлари, шунингдек, шиша корхоналарига тегишли бўлади. Шунингдек, хавфлилик даражаси бўйича I ва II синфга киритилган чиқиндиларни қайта ишлаш ва ёқиш корхоналари ҳам тақиқ остига тушди.
Бундан ташқари, шу йил октябрь ойига қадар Экология вазирлиги қатор идоралар ва маҳаллий ҳокимликлар билан биргаликда ушбу шаҳарларда мавжуд корхоналарни босқичма-босқич кўчириш ва модернизация қилиш бўйича таклифлар тайёрлаши керак.
Харитага қарасангиз, Тошкент шаҳри ва унинг чекка ҳудудларида бетон ишлаб чиқарувчи 14 та корхона жойлашган. Булар фақат расман рўйхатдан ўтган ва очиқ манбаларда кўрсатилганлари.
Нима қилиш керак?
Рустам Усмонов давлат томонидан қаттиқ назорат ўрнатилгандагина вазият ижобий томонга ўзгаришига ишонади. Унинг фикрича, цемент сифати устидан назоратни кучайтириш, ҳавони ифлослантирувчи ноқонуний мини-цехларни йўқ қилиш, қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда қатъий экологик меъёрларни жорий этиш зарур.
"Совет даврида бундай қоидабузарликлар учун нафақат жарима солиш, балки завод раҳбариятига нисбатан жиноий иш қўзғатиш мумкин эди. Ҳозир эса ҳавони ифлослантирган корхоналар учун жарималар жуда оз, назорат идоралари эса қоидабузарликларга кўз юммоқда," - дея таъкидлади у.
Қурум муаммоси нафақат Тошкент, балки Марказий Осиёнинг бошқа йирик шаҳарлари учун ҳам хосдир. 2024 йилда Ўзбекистон пойтахтида ҳаво тозалиги бўйича биринчи юқори даражадаги минтақавий мулоқот бўлиб ўтди. Таклиф этилган ечимлардан бири Мўғулистон тажрибасини жорий этиш бўлди: Улан-Баторда тоза ёқилғи турлари ва энергия тежамкор технологияларга ўтиш орқали атмосферанинг ифлосланиш даражасини сезиларли даражада камайтиришга муваффақ бўлинган.
Қозоғистонда ҳам сўнгги йилларда экологик транспортни яхшилаш ва яшил ҳудудларни ривожлантириш дастурларини жорий этиш орқали Олмаотада чиқиндиларни камайтириш устида фаол иш олиб борилмоқда.
Тошкент шаҳридаги носоғлом ҳаво шунчаки мавсумий ҳодиса эмас, балки экологик меъёрларга узоқ муддатли эътиборсизлик оқибатидир. Мутахассисларнинг огоҳлантиришича, агар шаҳар ҳокимияти, бизнес ва жамоатчилик ҳозирданоқ ҳаракатни бошламаса, вазият янада мураккаблашади.
Изоҳлар мавжуд емас