Ўзбекистон, Тошкент - Batafsil.uz. Чумчуқлар, майда қумрилар, сассиқпопишаклар йўқолиб бормоқда, аммо майналар Тошкентда кўпайиб бормоқда. Шаҳар ҳаёти қушлар тақдирини қандай ўзгартиради ва бу ҳақда фан нима дейди? Ўзбекистон Фанлар академияси Зоология институти кичик илмий ходими, бёрдвотчер Тимур Абдураупов сўзлаб берди.
- Қанотлилар шаҳарда қандай роль ўйнайди?
- Қушлар - қўшниларимиз ва табиий муҳит кўрсаткичлари. Агар улар кўп ва хилма-хил бўлса, демак, экотизим соғлом. Қушлар кетиб қолса, демак, шаҳарда табиатга бир гап бор.
- Лекин биз ўрганиб қолган қушлар - чумчуқлар, сувсарлар, майда қумрилар йўқолиб кетди-ку?
Ушбу турдаги қушлар шаҳар ичида ҳали ҳам учрайди, аммо жуда кам. Эски маҳаллаларда, масалан, Шайхонтоҳур ва Олмазор туманларида, Чорсу бозорида уларни ҳозир ҳам кўриш мумкин.
Аммо урбанизация ўйин қоидаларини ўзгартиради. Замонавий биноларда қушлар бетон ва ойна туфайли уя қура олмайди. Агар эски уйларда қандайдир тирқишлар, токчалар бўлса, у ерда қушлар яшаши мумкин эди. Янги биноларда тирқиш йўқ. Бундан ташқари, замонавий бинолар жуда қизиб кетади, ҳатто уларда тирқишлар бўлса ҳам, иссиқ туфайли қушлар уларда яшай олмайди. Шиша фасадлар ҳақиқий тузоқдир: қушлар кўпинча ойнага урилади, улар буни кўрмайди, нима эканлигини тушунмайди.
Инсектицидлар ва ёруғлик ифлосланишини ҳисобга олинг: бир неча йил олдин капалаклар, читтаклар, чигирткалар, ҳар хил чивинлар дунёга келган. Ҳозир эса улар деярли йўқ.
Илгари Тошкентда боғлар ва узумзорлар кўпроқ эди - у ерда кичик қумрилар яшарди - бу тур бу ерда азалдан яшаб келган. Ҳозир улар ҳам кўчаларимизда кўриниш бермай қўйди. Катта шаҳарларда оддий қумрилар бутунлай йўқолиб кетди. Ҳозир эса экин майдонлари ва боғлар қисқартирилмоқда, озуқа манбаи ва қушлар уя қурадиган жой бўлган мевали дарахтлар ва токлар кесилмоқда.
- Қушларнинг янги турлари пайдо бўляптими?
- Ҳа, деярли ҳар йили бёрдвотчерлар Тошкент ҳудуди учун ҳам, умуман Ўзбекистон учун ҳам янги турларни топмоқда. Пандемия даврида одамлар кўпроқ деразадан ташқарига қарай бошлаганида, кўпчилик ноёб қушларни пайқади. Ўшанда уйда ўтириб бутун Ўзбекистон (!) учун янги тур - қўнғир чуғурчуқни учратдим. Худди шу пайтда мен биринчи марта Тошкентда жаннат пашшахўрини кўрдим. Бу тур камёб эмас, лекин у тоғ этаклари ва тоғлар қуши. Ўтган йили сайтимиздаги бёрдвотчерлар Тошкент марказида чивин тутувчи олақанот қушни рўйхатга олишди, бу сафар эса, афсуски, нобуд бўлган оддий қушни топишди. Бу жуда кам учрайдиган тур.
Шаҳарликлар ёз давомида тез-тез кўрадиган ёрқин сариқ қуш - зарғалдоқдир. Тут ейишни яхши кўрадиган кичкина жигарранг қизил бошли ясмиқ эса мамлакатимиз орқали учиб ўтиб, тоғларга ёки Қозоғистон ва Россиянинг салқинроқ ҳудудларига йўл олади.
- Майналар бугунги кунда Тошкентнинг энг кўзга кўринган қушларига айланди. Нима учун?
- Майналар, ижтимоий қушлар жамоада яшайди, мулоқот қилиши, озуқа топиши керак. Улар бошқа қушларга қараганда ақллироқ, сурбетроқ. Барча ижтимоий ҳайвонлар ақллироқ, шунинг учун улар энг яхши мослашувчанлардир ва шунинг учун улар тобора кўпайиб бормоқда. Улар нафақат шаҳарда, балки чўлда ҳам учрайди, мен уларни Орол денгизи бўйида кўрганман. Энг муҳими, унинг ёнида одам бўлиши керак. Бу қуш инсон билан қўшничиликдан фойда кўради. Улар учун уялар учун қурилиш материали бўлиши муҳим. Бу бошқа қушлар учун тажовузкор тур. Майна мантиқан яхши фикрлайди. Майналар инсонга ҳам фойда келтиради. Масалан, улар жўжаларини боқиш даврида кўплаб зараркунанда ҳашаротлар, чигирткаларни қириб ташлайди. У бир мавсумда ўз жўжаларига юзлаб чигирткаларни боқиши мумкин. Майналар чуғурчуқларнинг бир тури.
Майналар чумчуқларни сиқиб чиқарган деган афсона бор. Ҳар ҳолда улар асосий бўлмаган омилдир. Тўғри, майналар чумчуқларнинг полапонлари ва тухумларини ейиши мумкин, лекин фақат шу омил иш берганда эди, улар чумчуқларни сиқиб чиқариши учун 50 йил керак бўларди. Урбанизация бу ерда катта роль ўйнайди.
- Қачонлардир майналар бизга 1956 йилда Ҳиндистондан худди Ҳиндистондагидек уй ҳайвонлари жунидан ҳашаротларни овлаш учун махсус келтирилганини ўқигандим. Аммо биздаги мевалар уларга кўпроқ ёқди, шунинг учун улар бу ерда кўпайишди. Яна бир тахминга кўра, майналарни афғон майнаси деб бежиз айтишмайди, афғон уруши пайтида улар жанг майдонларини тарк этиб, шу ерда, Ўзбекистонда ўрнашиб, жойлашиб олишган.
- Йўқ, иккала тахмин ҳам тўғри эмас. Қушлар яшаш жойларини аста-секин кенгайтирмоқда. Ҳа, майналарнинг ватани Ҳиндистон, Жануби-Шарқий Осиё, Жанубий Осиё бўлиб, у ерда майналар кўп. Уларнинг ареали шимолга томон аста-секин кенгайиб боради. Уни ҳеч ким атайлаб олиб келмаган. Бизда оддий майна яшайди.
- Кўплаб қушлар ахлатхоналарда озиқланади. Бу инсон учун хавфлими?
- Қушлар инфекциянинг асосий ташувчиси эмас, лекин улар бўлиши мумкин. Қушларнинг ошқозони жуда кучли, ҳамма нарсани ҳазм қила олади. Аммо патларда улар бемалол юқумли касалликларни тарқатиши мумкин. Хусусан, враналар, чағалайлар, ўлаксахўрлар билан эҳтиёт бўлиш керак.
Касалликларга оид мисолларми? Масалан, парранда гриппи, одамлар ва қушларнинг ҳаётини олиб кетади. Орнитоз юқумли касаллик бўлиб, унинг манбаи ёввойи қушлар ҳам, уй ва хона қушлари - ўрдаклар, куркалар, тўлқинсимон тўтиқушлар, тўтиқушлар, канарейкалар бўлиши мумкин. Салмонеллёз қушлардан ҳам юқиши мумкин.
- Дунёда қушлар туфайли авиаҳалокатлар содир бўлади. Бизда аэродромларнинг учиш-қўниш йўлакларини ҳимоя қилиш қандай аҳволда?
- Тошкент аэропортида қушлар ва лочинлар хизмати фаолият кўрсатмоқда. Йиртқич қушларнинг овозини ёзиб оладиган акустик чўчитгичлар ҳам ишлатилади. Тизим доимий равишда такомиллаштирилмоқда. Умуман олганда, етарлича самарали ишлайдиган хизмат мавжуд. Бахтимизга, аэропорт ҳудудида, масалан, Куала-Лумпурдан фарқли ўлароқ, қушлар унчалик кўп эмас, чунки у ерда ўнлаб қарқаралар аэродром бўйлаб сайр қилади. Шунга қарамай, уларда ҳам ишлар жойида. с
- Европада ибодатхоналарнинг ташқи токчаларидаги ҳайкаллар, эҳтимол, қушлардан ҳимояланиш учун тўрлар билан ёпилади. Шаҳримизда бирор нарсани қушлардан асрайдиган хизматлар борми?
- Йўқ, бунақалар бўлмаса керак. Лондонда, шубҳасиз, лочин хизмати бор, унинг ходимлари эски ёдгорликларни ва каптарларни ҳайдайдиган лочинлар жойлашган биноларни айланиб чиқишади. Парранда ахлати қадимий биноларни жуда тез бузади.
Бизда ЭУЛ - электр узатиш линиялари билан боғлиқ муаммо бор. Уларга қушларни ҳимоя қилиш мосламалари - ёруғлик қайтаргичли турли шарлар, қушлар қўниши учун махсус резина қутилар ўрнатилади. Лекин барибир кўплаб қушлар электр узатиш линияларидан нобуд бўлмоқда. Ҳозирча бу муаммо самарали ҳал қилинмаяпти.
- Ўзбекистонда ҳали ҳам чумчуқ ва ҳатто эчкемардан тайёрланган таомларни татиб кўриш мумкин. Бу қанчалик хавфли ва инсонпарварлик?
- Бу ваҳшийлик ва фирибгарлик. Ҳа, Фарғона, Бухоро, Самарқанд ва бошқа баъзи шаҳарларда чумчуқ, эчкемар, илон, калтакесак, типратиканлардан тайёрланган таомлар таклиф этилади. Фарғонада кулранг эчкемар деярли қириб ташланди.
Масалан, илондан шўрва пиширганда, уни тириклай қайноқ сувга ташлаганда, одамлар уни тозаламайдилар, ахлат ва сийдик билан бирга қозонга ташлайдилар. Бармоғингизни қайноқ сувга ботириб кўринг, оғрияптими? Ҳеч қандай айби бўлмаган, бахтсиз илоннинг аҳволини тасаввур ҳам қилолмайсиз. Кўплаб токсинларни ўз ичига олган ахлат ва мочевинадан иммунитети паст бўлган беморлар янада кўпроқ хавф остида қолади. Ҳа, дастлабки пайтларда улар ўзларини яхши ҳис қилишади. Бу - платсебо, улар ўзларига ҳайвонлардан тайёрланган таомлар ёрдам беришини уқтиришади. Аслида эса улар ўзларини ўзлари заҳарлашади. Чумчуқ, илон ёки калтакесак гўштининг фойдаси ҳақида ҳеч қандай илмий далил йўқ. Булар нопок савдогарлар бойлик орттирадиган афсоналардир.
- Ҳозир Чорвоқ сув омбори соҳилида сайёҳлик мажмуаси қурилиши ҳақида кўп гапирилмоқда. Бу ўша жойлардаги ҳайвонлар ҳаётига қандай таъсир қилади? Сиз бу муаммога қандай қарайсиз?
- Ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари орасида норозилик тўлқини бошланганини ва экофаоллар Тошкент учун асосий ичимлик суви манбаи бўлган Чорвоқнинг табиий мувозанати бузилишидан хавотирда эканликларини биламан. Мен тарафдор ҳам эмасман, қарши ҳам эмасман. Албатта, мен қўриқланадиган табиий ҳудудларда ҳар қандай қурилишга қаршиман. Аммо икки ёвузликдан табиат учун энг юмшагини танлаш керак. Сабабини тушунтираман. Ҳозирда Чорвоққа оқова сувларни оқизадиган якка тартибдаги коттежлар қурилиши давом этмоқда. Агар йирик, саводли, масъулиятли мутахассис келса, қирғоқда замонавий тозалаш иншоотлари қуради, кичик хўжаликлар ҳам уланиши мумкин бўлади. Шунингдек, ахлат камроқ бўлади. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, мен қурилиш режаси билан танишган мажмуа учун ажратилган ерлар аллақачон фойдаланилган, шунинг учун табиатга минимал зарар етказилади.
Ғарбий кўлларни эсланг. Уларнинг қирғоқларида меҳмонхоналар, дам олиш уйлари қурилмоқда. Лекин у ерда тозалаш иншоотлари яхши ишлайди.
Менимча, Угом, Пском, Чотқол дарёларида ҳам ГЭС қуриш ҳақида кўпроқ ўйлаш керак. ГЭСлар бутун Ғарбий Тян-Шаннинг биологик хилма-хиллигига, айниқса флора ва ихтиофаунанинг эндемик турларига, масалан, ушбу дарёлар ҳавзаларида ва дунёнинг бошқа жойларида яшайдиган Чотқол субтош қўнғизига тузатиб бўлмайдиган зарар етказиши мумкин. Чўчқалар, кийиклар ва Сибир эчкилари боқиладиган жойлар ГЭСдан ҳосил бўлган сув омборлари билан тўлиб кетади. Ушбу туёқли ва қор қоплонларининг баъзи миграция йўллари тўсилади. У ерда ўзлаштирилмаган ерлар, илгари инсон қадами етмаган жойлар бор. Мана шу ерда табиатга катта зарар етказилиши мумкин.
- Сиз birds.uz сайти эксперти ҳисобланасиз. Бу қанақа майдонча?
- Бу Ўзбекистон қушлари ҳақидаги краудсорсинг маълумотлар базаси. Исталган киши сурат жойлаши ёки бошқаларнинг кузатувларини кўриши мумкин. Ҳар йили "Катта йил" мусобақаси ўтказилади: ким кўп қуш турларини рўйхатдан ўтказади. Сайтда қушлар билан боғлиқ ҳар қандай саволга жавоб олиш мумкин.
- Паррандалар билан мулоқот одамга нима бериши мумкин?
- Қушлар одамларни бахтлироқ қилади. Инсон уларни табиатда кузата бошлагач, унинг табиатга бўлган муносабати ўзгаради. Бу дзен-терапиянинг бир тури.
- Қизиқарли суҳбатингиз учун ташаккур, Темур!
Чўлпон Қодирова суҳбатлашди
Изоҳлар мавжуд емас