Ўзбекистон, Тошкент - Batafsil.uz. Куни кеча президент Шавкат Мирзиёев никоҳ шартномаси тузиш ғоясини фаолроқ тарғиб қилишга чақирди. Унинг сўзларига кўра, бу болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, молиявий хатарларни камайтириш ва оилада масъулиятни кучайтиришга ёрдам беради. Давлат раҳбари сўнгги ойларда мамлакатда 32 мингдан зиёд оила ажрашгани, 16 минг ота-она алимент тўлашдан бўйин товлаётганини таъкидлади.
Ижтимоий муаммолар билан бирга, мол-мулк, кредит ва қарзлар билан боғлиқ суд низолари ҳам кўпайиб бормоқда. Ажралишдан сўнг бундай ҳикояларда кўпинча болалар ва аёллар азият чекишади - уйсиз, қарз ва ёрдамсиз қолишади.
Batafsil.uz мухбири нима учун Ўзбекистонда никоҳ шартномаси ҳалигача жуда кам учраётгани ва уни оилани ҳимоя қилишнинг ҳақиқий воситасига айлантириш мумкинлиги ҳақида мутахассислар билан суҳбатлашди.
Қайта кўриб чиқиш вақти келган табу
Ўзбек жамиятида никоҳ шартномаси ҳақида гапириш ишончсизликнинг бир кўриниши, деган фикр ҳамон яшамоқда. Агар севсанг, қоғозларга имзо чекишнинг нима кераги бор. Аммо амалиёт шуни кўрсатадики, айнан аниқ келишувларнинг йўқлиги низолар, суд тортишувлари ва бузилган муносабатлар манбаига айланади.
Адвокат ва Sher Legal юридик фирмаси асосчиси Шерзод Эгамбердиев тўғридан-тўғри айтди: мамлакатда бу институт бошланғич ҳолатда.
"Ўзбекистонда никоҳ шартномаси ҳалигача одатий ҳолга айлангани йўқ. 2018 йилда республика бўйича 300 мингдан ортиқ никоҳда жами 219 та шундай шартнома тузилган. Яъни, мингдан бир жуфтдан камроғи ўз мулкий муносабатларини қонуний расмийлаштиришга қарор қилди", - деди у.
Мутахассиснинг сўзларига кўра, сабаблар биринчи навбатда психологик тусга эга. Унинг фикрига "Немолчи" зўравонликка қарши лойиҳаси юристи Мадина Очилова ҳам қўшилди:
"Бизда никоҳ шартномаси эр-хотиндан бири ажрашишга олдиндан тайёргарлик кўраётгандек қабул қилинади. Аслида бу ишончсизлик ҳақида эмас, балки масъулият ва олдиндан кўра билиш ҳақида. Бундай ҳужжат ҳаётда нимадир нотўғри кетса, эр-хотиннинг мол-мулки, бизнеси ва манфаатларини ҳимоя қилади", - дея тушунтирди у.
Очилованинг сўзларига кўра, никоҳ шартномаси мулкий ва молиявий масалаларни, шу жумладан қарзлар, кредитлар, ипотека ва қўшма бизнесни олдиндан ҳал қилишга ёрдам беради. Бу низолар ва судлашувларнинг олдини олади.
"Шартнома бўлмаганда, илгари бир-бирини севган одамлар ажрашиш пайтида мебелдан тортиб шахсий буюмларгача, баъзан идиш ювиш учун губка ёки зиракларни ажратиш каби бемаъни ҳолатларгача бўлишни бошлайдилар. Никоҳ шартномаси шахсни ва нормал муносабатларни, айниқса, фарзандлар бўлса, сақлаб қолиш имконини беради," - деди ҳуқуқшунос.
Қарз ботқоғидан ҳимоя
Мадина Очилова аёллар учун расмийлаштирилган кредит ва субсидиялар муаммосига алоҳида эътибор қаратди:
"Никоҳда кредит ва ипотека кўпинча хотин номига расмийлаштирилади. Оқибатда, ажрашгандан кейин аёллар қарздор бўлиб қолишади ва ҳар доим ҳам алимент ололмайдилар. Никоҳ шартномаси молиявий мажбуриятлар учун ким жавобгар бўлишини олдиндан аниқлаш имконини беради ва иккала томоннинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади."
Шунингдек, у шартномада оиланинг таъминоти учун ким жавобгар бўлиши, шунингдек, болани парвариш қилиш даврида ёки бошқа ҳаётий ҳолатларда тўловлар тартиби олдиндан белгилаб қўйилиши мумкинлигини таъкидлайди.
"Бундай ҳужжат бўлмаса, ҳар қандай баҳсли масалаларни суд орқали ҳал қилиш, вақт, пул ва асабни сарфлашга тўғри келади. Вазиятни можаро даражасига етказишнинг нима кераги бор?" - деди ҳуқуқшунос.
Мутахассиснинг таъкидлашича, шартнома нафақат биргаликда орттирилган мол-мулкни, балки эр-хотиннинг никоҳгача бўлган активлари, совғалари ва шахсий буюмларини ҳам ҳимоя қилади. Шунинг учун никоҳ тузишда келин ва куйов келгусида жанжал чиқмаслиги учун шахсий мулк ва совғалар рўйхатини тузишлари керак.
Ҳис-туйғулар соғлом фикрга халақит беради
Шерзод Эгамбердиевнинг сўзларига кўра, инқироз пайтида эмас, балки хотиржамлик даврида никоҳ шартномасини тузиш яхшироқдир:
"Амалиётда одамлар ажрашиш арафасида эканидаёқ уни эслашади. Бундай вазиятда шартномага эътироз билдирилиши мумкин, чунки томонлардан бири ҳужжатни босим остида имзолаганини айтиши мумкин. Шунинг учун уни эр-хотин ўртасида ишонч бўлганда олдиндан расмийлаштириш муҳимдир".
Шунингдек, у юристсиз тузилган шартнома юридик кучга эга бўлмаслиги мумкинлигидан огоҳлантирди. Жумлалардаги хатолар ёки нотариал тасдиқнинг йўқлиги ҳужжатни ҳақиқий эмас деб топади.
"Муҳаббат ва хотиржамлик билан имзоланган никоҳ шартномаси ажралиш пайтида ҳам ҳурматни сақлаб қолишга ёрдам беради. Бу ажралиш эмас, балки цивилизациялашган жавобгарлик тўғрисидаги ҳужжат", - дея таъкидлади ҳуқуқшунос.
Никоҳ шартномаси давлатга қандай фойда келтиради
Мутахассисларнинг фикрича, давлатнинг бу мавзуга қизиқиши табиий. Никоҳ шартномаси нафақат фуқароларга, балки бутун тизимга ҳам ёрдам беради.
"Оила жамиятнинг бир бўғинидир. У вайрон бўлганда нафақат эр-хотин ва уларнинг фарзандлари, балки иқтисодиёт, бизнес, ижтимоий муҳит ҳам зарар кўради. Никоҳ шартномаси хатарларни камайтиради ва судлардан юкни олади", - деди Эгамбердиев.
Унинг қўшимча қилишича, Ўзбекистонда тобора кўпроқ оилавий жуфтликлар қўшма бизнес юритмоқда. Агар мулкий масалалар олдиндан ҳал қилинган бўлса, у бузилмайди.
"Бу нафақат шахсий хавфсизлик, балки иқтисодий барқарорлик элементидир", - дея таъкидлади адвокат.
Мадина Очилованинг ишончи комил: никоҳ шартномалари, ҳеч бўлмаганда расман бўлса ҳам, никоҳни қайд этишда мажбурий босқич бўлиши керак.
"Кўпгина мамлакатларда бу одатий ҳол. Аввалига одамлар қаршилик кўрсатишади, кейин эса бу қанчалик қулай ва оқилона эканлигини тушунишади. Бизда ҳам ҳаммаси маърифатдан бошланади. Бу шунчаки ҳисоб-китоб эмас, балки етукликнинг бир кўриниши эканини ёшларга тушунтириш керак", - деди ҳуқуқшунос.
Ўзбекистон қонунчилигида никоҳ шартномаси Оила кодексининг фақат битта боби билан тартибга солинади, бу соҳада қўшимча меъёрий ҳужжатлар ҳали йўқ:
"Бу ҳайдалмаган, аммо жуда муҳим майдон," - дея қўшимча қилди у.
Шартномасиз қандай ҳимояланиш мумкин
Агар никоҳ шартномаси тузилмаган бўлса, қонунга кўра, никоҳда қўлга киритилган барча нарсалар (банкдаги омонатлар, фирмалардаги улушлар ҳам) умумий мулк ҳисобланади. Шу билан бирга, Мадина Очилованинг сўзларига кўра, никоҳда ўзингизни фақат олдиндан ҳимоя қилишингиз мумкин, чунки амалда эркаклар кўпинча бўлинишдан қочиш учун мол-мулкни қариндошлари номига расмийлаштирадилар.
Адвокат Шерзод Эгамбердиев ўз навбатида қуйидагиларни тавсия қилди:
-
агар мол-мулк шахсий маблағлар ҳисобига сотиб олинган бўлса, чеклар, шартномалар ва тасдиқловчи банк ҳужжатларини сақлаш;
-
ажралиш пайтида низолардан ҳимоя қилиш учун болаларга кўчмас мулк ва бошқа мол-мулкни расмийлаштириш;
-
мол-мулкни бўлиш ва алимент тўлаш тўғрисида нотариал битимлар тузиш.
"Бундай келишувлар суд қарори билан бир хил юридик кучга эга, аммо улар анча тез ва ортиқча стресссиз расмийлаштирилади", - дея аниқлик киритди у.
Ўз навбатида, Мадина Очилова, айниқса, аёлларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш зарурлигини таъкидлади:
"Афсуски, мамлакатда кўплаб аёллар турмушга чиққандан кейин ишини ташлаб, бутунлай эрига қарам бўлиб қолмоқда. Ажралиш ҳолатида улар яшаш учун маблағсиз қолиш хавфи пайдо бўлади. Аёлларнинг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш асосий омилга айланмоқда: ўз ҳуқуқларини билиш ва никоҳ шартномаси орқали ўзини олдиндан ҳимоя қилиш имконияти молиявий хавфсизлик "ёстиқчасини" яратади.
Очилова хулоса қилди: ҳар қандай ҳолатда, қанчалик бахтли никоҳ бўлмасин, ҳар доим молиявий хавфсизлик “ёстиқчаси” керак:
Бу оилани ҳимоя қиладиган етуклик ва масъулият элементидир.
Хулоса қиламиз
Никоҳ шартномаси Ғарб модаси эмас, балки заруратдир. У мулкий ва молиявий масалаларни ҳал қилишга, болаларни ҳимоя қилишга, низолар хавфини камайтиришга ва оила институтини мустаҳкамлашга ёрдам беради.
Давлат, ҳуқуқшунослар ва жамоат ташкилотлари ягона фикрда: стереотипларни йўқ қилиш вақти келди. Зеро, оила нафақат муҳаббат, балки биргаликдаги масъулият ҳамдир. Никоҳ шартномаси эса ишончсизлик белгиси эмас, балки цивилизациялашган келажак сари қадамдир.
Изоҳлар мавжуд емас