Ўзбекистон, Тошкент – Batafsil.uz. Ўзбекистон фанлар академиясининг академиги, Ислом дунёси фанлар академияси аъзоси Қодир Ғуломов Ўзбекистон фанининг ачинарли ҳолати ҳақида.
Энг аввало Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевга ўз миннатдорчилигимизни изҳор этишимиз керак. Уларнинг ташаббуслари билан Ўзбекистонда биз Ренессанс ҳақида, инсон ҳаётининг барча жабҳаларида − иқтисодиёт, санъат, таълим, фан, ... ҳа... фаннимизни янги босқичга кўтариш ҳақида сўз юрита бошладик.
Ҳақиқатан сўнгги тўрт йилда фаннинг жамиятдаги мавқеида иқтисодий, ташкилий ва институционал нуқтаи назардан катта ўзгаришлар рўй берди. Фанни молиялаштириш ҳажми кескин ортди, илмий педагогик ходимларнинг маоши бир неча баробар ортди. Илмий лабораториялар замонавий асбоб-ускуналар билан жиҳозланмоқда. Илгари бошқа идораларга бериб юборилган бир неча институтлар академияга қайтарилди. Янги тадқиқот марказлари ва олий ўқув юртлари барпо этилди. Фанга ёшларни жалб этиш учун рағбат юзага келди. Чорак асрда илк бор Фанлар академиясига сайлов ўтказилди. Мамлакатда илк бор фан ҳақида қонун қабул қилинди. Инновацион ривожлантириш вазирлиги ташкил этилди, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони билан фан ривожининг уни амалга оширишнинг мукаммал йўл харитасига эга бўлган концепцияси тасдиқланди. Бу рўйхатни яна давом эттириш мумкин, лекин биз қуйидагиларни қайд этиб ўтмоқчимиз.
Сўнги йилларда бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларга хос фанни бошқариш усулларининг пайдо бўлиши ва мустаҳкамланиши билан бир қаторда бизнинг фанимизда ўзгача, унга зид маъмурий-буйруқ бозлик усулларини мустаҳкамлаш ва чуқурлаштиришга қаратилган тенденция намоён бўлмоқда.
Ўзбекистон Фанлар академиясини ислоҳ қилмай туриб Ўзбекистоннинг илмий-техник комплексини ислоҳ қилиб бўлмайди. Бунинг асосий иккита сабаби бор. Биринчидан, Фанлар академиясига тарихан мамлакатнинг энг йирик ва энг муҳим илмий муассасаси деб келинган. Иккинчидан, биздаги мавжуд шўролардан мерос қолган бу ташкилий тузилманинг мавжуд шакли бутунлай бошқа мамлакатда, ўзгача вазифаларни ва ўзгача шароитларда ҳал этиш учун барпо этилган. Фанлар академиясининг ташқи шаклини сақлаган ҳолда бу ташкилотни илмий ҳамжамиятини ташкил этиш ва бошқаришнинг шакл ва методларини замон талабларига мослаш фақат жараёнларга унинг ҳақиқий аъзолари (академиклар), илмий тадқиқот муассасаларининг директорлари, қолаверса, бутун илмий жамоанинг жалб этган ҳолда ислоҳни амалга оширилиши мумкин.
Академиянинг Умумий мажлиси тадқиқотларнинг энг муҳим йўналишларини ва фанни ташкил этиш масалаларини муҳокама этиши, муҳим илмий ва илмий ташкилий қарорлар қабул қилинишига ўзининг барча аъзоларини, таклиф этилган экспертларни ва мутахассисларни, шу жумладан, хорижий мутахассисларни жалб этиш, Фанлар академиясининг барча ҳақиқий аъзолари ҳамда муассасалари томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар қабул қилиши лозим. Айнан Умумий мажлис академия Низомини, ундаги ўзгаришларни, Фанлар академиясининг ва президиум тузилмасини, Фанлар академияси ҳақиқий аъзоларини сайлаш тартибини, Фанлар академияси президентини, умумий йиғилиш оралиғида академияни бошқариш учун Фанлар академиясининг президентини ва янги академикларни сайлайди. Академия илмий жамоатчиликнинг кенг доираси Умумий мажлис ишида бевосита иштирок этиш ёки ўз вакиллари орқали тадқиқотлар ва ишланмаларни баҳолаш ва ташкил этишда академия раҳбариятига таъсир ўтказишлари керак. 2017 йилгача амал қилган Фанлар академияси низомида айнан шу жиҳат назарда тутилган эди.
Бироқ, 2017 йил 31 майда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Фанлар академияси Президенти томонидан тайёрланган ва Фанлар академиясининг Умумий мажлиси тасдиғидан ўтмаган ва Вазирлар Маҳкамасига киритилган Ўзбекистон Фанлар академиясининг янги Низомни ушбу тартиб- қоидани бузган ҳолда тасдиқлаган.
2017 йил 20 октябрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Фанлар академияси Президенти ишлаб чиққан ва Фанлар академиясининг Умумий мажлисида кўриб чиқилмаган “Ўзбекистон Республикаси фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоларини (академиклари) конкурс асосида танлаш ва тасдиқлаш тартиби ҳақидаги низомни” тасдиқлади.
Янги Низом ва Тартиб қабул қилинишининг асосий натижаси Фанлар Академиясининг умумий йиғилишини Академияга мажбурий қарорлар қабул қилиш имкониятидан тўлиқ олиб ташлаш, Фанлар Академияси Президиуми аъзоларини, биринчи навбатда Фанлар Академияси Президентини умумий йиғилиш назоратидан чиқариш бўлди.
Шу билан Академия президенти Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясида бутун ҳокимиятни ўз қўлига олди. Академия президенти, унинг президиуми янги Уставга мувофиқ умумий йиғилиш олдида ўз фаолияти ёки фаолиятсизлиги учун жавоб бермайдиган бўлди. Академия 1943 йилда ташкил топганидан буён унинг ҳақиқий аъзолари – академиклар фойдаланиб келган ҳуқуқлари янги уставда ё йўқолди, ёки президиумга, амалда Фанлар академияси президентига берилди. Умумий мажлис илгари ўз ҳуқуқ доирасида бўлган масалаларни, масалан академикларни сайлаш, устав қабул қилиш, Фанлар академияси таркиби, унга ўзгартиришлар киритиш, уларни тасдиқлаш учун Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига киритиш, президиум, илмий институтлар директорларининг докладлари ва ҳисоботларини нафақат муҳокама қилиш, балки тасдиқлаш, қонун яратувчилик ва бошқа соҳаларда ташаббус кўрсатиш ҳуқуқидан ҳам узоқлаштирилди.
Ўзбекистон Фанлар академияси Президиуми академиянинг Умумий мажлиси олдида ҳеч қандай жавобгарлиги йўқлиги сабабли, у кимга ҳисобот беради деган савол туғилади. Мамлакатимизда илм-фан ва технология сиёсатини амалга ошириш учун масъул Инновацион ривожланиш вазирлигига ҳисобот берар балким? Эҳтимол, бундай ҳам эмасдир. Бундан ташқари, Фанлар академияси Президиуми ва Инновацион ривожланиш вазирлиги раҳбарияти ўртасида ким муҳимроқ, хўжайин ким деган маънода маълум бир рақобат мавжуддир? Унда, эҳтимол, Президиум Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ёки Ўзбекистон Республикаси Президенти Девонига ҳисобот берар? Унда яна савол туғилади, ушбу масъулиятни амалга оширишнинг расмий ва амалдаги механизмлари қандай? Ушбу масъулият қай даражада аниқ ифодаланган ва амалга оширилган? Тонналаб ҳисоботлардами? Ёки нимада? Масалан, Фанлар академиясининг илм даргоҳларидан бири - Физика-техника институтида сўнгги тўрт йил ичида тўртта директор ўзгарди. Бу ҳолат бусиз ҳам турли хил қийинчиликларни бошдан кечираётган институтга жиддий зарба бўлди. Савол туғилади: бунга ким жавобгар? Нима учун бундай масала бир кишининг қарори билан ҳал қилинади? Кўриниб турибдики, мамлакат илмий-техник комплексини бошқаришда баъзи номутаносибликликлар мавжуд бўлиб, уларни ҳал қилиш керак. Бу масала қанчалик тез ҳал бўлса, шунча яхши бўлади.
Сўнгги уч йилда академиянинг умумий мажлиси аъзолари бирон марта йиғилгани йўқ. На янги академиклар сайлови натижалари бўйича, ва на Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг чиқишларини фанимиз учун ғоят муҳим бўлган Фармон ва Қарорларини муҳокама қилиш учун ҳам йиғилмади. Натижада мамлакатимиз Раҳбарининг бевосита илмий-техник тараққиёт билан боғлиқ жиддий топшириқлари академия аъзоларининг иштирокида конструктив тарзда муҳокама қилинмади. Ваҳолангки бу ишлар академиянинг ҳақиқий ва етакчи ходимларининг муҳокамасидан четда қолиб кетяпти. Ҳамма нарса бу борадаги Фанлар академияси Президентининг буйруқлари билан чегараланиб қолган. Бўлаётган баъзи ишлардан ёқа ушлайди киши. Ўзбекистон Фанлар академиясининг академиклари сони юзга етмайди. Бироқ мен айрим янги академикларни шахсан бирон марта учратмаганман, уларнинг афт-ангорини ҳам кўрмаганман, улар нима билан шуғулланишяпти, уларнинг фанга муносабати қандай? Ахир сайловдан кейин уч йил ўтди-ку. Бундай фикр биргина менда эмас. Бунда COVID-19га ҳам ишора қилиб бўлмайди, гап пандимия бошланмасдан олдинги вақтлар ҳақида бораяпти.
Янги академикларни сайлашда ҳам Умумий мажлиснинг роли камситилган. 2017 йилда академикликка овоз бериш жараёнида Президиум аъзоларининг ҳар бири ҳал қилувчи бир неча овозга эга бўлган, яъни бир неча марта овоз беришган, ваҳоланки айни вақтда қолган академиклар бир марттадан овоз беришган. Академия Президенти алоҳида хизматлари учун академикликка ўтказиш ҳуқуқини ўзлаштирди. Натижада, номзоди тор соҳа мутаҳассислари томонидан академикликга нолойиқ деб топилган шаҳслар ҳам академик бўлишлари мумкин эканлигини кўрдик. Масалан, физика-математика ва техника фанлари соҳасидаги етакчи мутахассислар томонидан академикликка нолойиқ деб топилган кимса академик бўла олди. Бу масала академия аъзоларини фикрини бир тийинга олмасдан ҳал этилди. Таъжубланарлиги шундаки, бу масалада Президент Ш.М. Мирзиёевга аниқ маълумот етказилмади. Чунки унинг: "Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоларини тасдиқлаш Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Президиуми ҳамда тегишли мутахассислар бўйича амалдаги ҳақиқий аъзоларининг тавсияси бўйича Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан амалга оширилади (Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги ПҚ-4907 рақамли қарорининг биринчи банди) деган талаби қўпол равишда бузилган.
Дарвоқе, бунга ажабланмаса бўлади, зеро янги низом академияда ёпиқ овоз бериш амалиётини истисно қилади, барча овоз беришларини очиқлаштиради, яъни Фанлар академияси Президентининг назоратида бўлади.
Таъкидлаш жоизки, менинг ушбу муаммолар ҳақида академия Президентига ёзган хатларим деярли жавобсиз қолди.
Шу ўринда иккита масала кўндаланг бўлади: 1) Ўзбекистон Фанлар академияси академикларининг, умумий йиғилиш аъзоларининг ҳуқуқлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонининг талаблари Фанлар академиясининг Президиуми томонидан поймол қилинди. Нега академиклар бунга ўз эътирозларини билдиришмаяпти? 2) Ўзбекистон Фанлар академияси маъмурияти Фанлар академиясининг Президенти, Президиум аъзолари томонидан қандайдир мақсадида зўравонлик ҳукмини ўтказишмоқда. Бундан улар қандай мақсадни кўзлаган бўлиши мумкин?
Бу саволларга аниқ бир жавоб беришга ожизман. Лекин қадимги хитойлар айтганидек, хулқида акс этмаган қалбнинг ўзи йўқ. Гумонимча, академикларнинг чурқ этмаслиги Фанлар академияси исканжага олинган, академиклар ушбу босимга қарши туриш имконидан маҳрум бўлган И. Каримов ҳукмдорлигининг оқибатидир. Фанлар академияси Президиумининг саъй-ҳаракатлари улар нима қилса ҳам ҳеч ким уларни жавобгар қилмайди, чунки уларни сиёсий ҳокимият, шахсан Президент тўлиқ қўллаб-қувватлайди деган, таассурот уйғотади. Бу ҳолат академикларнинг индуцияланган заифлигига, ўзлари сайлаган Президиум аъзоларининг бедодликлари олдида тилни тийишга олиб келади деб ўйлайман.
Аммо давр талаби аксарият академиклар фанимиз салоҳиятини кўтаришга, унинг рақобатбардошлигини юксалтиришга, инновациялар барпо этиш ва юқори малакали кадрлар тайёрлашга, илмий мактабларни ривожлантиришга, ёшларни тайёрлаш ва тарбиялашга ўз ҳиссасини қўшишлари керак. Дарвоқе, Президент Ш.М. Мирзиёев 2021 йил 19 январда ёшларимизнинг маънавиятини юксалтиришга бағишланган кенгашда академиклар фанимиз савиясини юксалтириш, унинг рақобатбардошлигини ошириш, инновациялар яратиш ва иқтисодиётни ривожлантириш, юқори малакали кадрлар тайёрлаш, илмий мактабларини ривожлантиришга салмоқли ҳиссаларини қўшишлари кераклигини алоҳида таъкидлаб ўтган. Лекин бунинг учун академикларга уларнинг билим ва тажрибаларнинг аҳамиятлилигига ишончини ошириш, ўз фаолиятини ташкил этиш бўйича имконият яратиш, академияни ислоҳ қилиш ва бошқариш йўлларини тақлиф этиш учун илмий бошлиқларнинг маъмуриятини чеклаш керак. Фанлар академиясининг буйруқбозлик мамурий системасига барҳам бериш лозим. Сўнги омиллар фанда соғлом рақобат муҳити яратиш учун ҳам ғоят муҳим. Бу ҳол энг истеъдодли ёш олимларнинг ўстириш учун шароит яратади. Қолаверса, илмий-тадқиқотларни баҳолаш ва ташкил этиш масалаларига, фанни бошқариш методларига таъсир кўрсатиш имкониятлари Фанлар академиясининг барча олимларига, айниқса энг истеъдодли ёшлар учун очиқ бўлиши керак. Фақат шундагина фанимизнинг асосий муаммоларидан кадрлар танқислигини бартараф этиши мумкин.
Иккинчи саволга жавоб бериш учун Ўзбекистон Фанлар академияси Президенти фаолиятидаги айрим ҳолларга тўхталиб ўтсак.
1) Инновацион ривожланиш вазирлиги йил бошида 2020 йил биринчи апрелдан бакалаврлар ва магистрантлар учун "Ядро энергетикаси", "Ядро тиббиёти ва ядро технологиялари", "Радиацион тиббиёт ва радиацион технологиялар" фанлари бўйича 5 дарслик яратишга йўналтирилган илмий лойиҳани молиялаштириш очилишини эълон қилган эди. Лойиҳа икки йилга 2880, 0 млн сўм ҳажмида молиялаштирилади, 2020 йилга 1445, 0 млн сўм ажратилган. Лойиҳани ижро этувчи ташкилот қилиб Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ядро физикаси институти белгиланган, лойиҳа раҳбари физика-математика фанлари доктори профессор Э.Ҳ. Бозоров.
Бу илмий лойиҳани “ўтказиш жараёни” сабоқ бўларли тарихга эга. Дастлаб у Инновацион ривожланиш вазирлигининг илмий-техника кенгаши (ИТК) томонидан рад этилган. Лойиҳанинг жиддий танқидчилари кенгашнинг икки аъзоси физика-математика фанлари доктори Р.А. Абидов ва физика-математика фанлари номзоди Э. Цойларнинг эътирозлари инобатга олиниб, лойиҳа рад этилди.
Э. Бозоров ИТК қарори юзасидан вазирликка қатъий эътироз билдирди. Эътирозни Фанлар академиясининг Президиуми қўллаб-қувватлади. ИТКнинг иккинчи мажлиси (тўлиғича ёзиб олинган) ўз қарорини ўзгартирмади. Лойиҳани фундаментал ишлар сирасига кирмаслиги таъкидланиб, Олий таълим вазирлиги томонидан ҳам маъқулланмади. Шундан сўнг лойиҳа “танқидчилари” Р. Абиров ва Э. Цой, “табиий“ ротация бўйича ИТК таркибидан чиқарилди. Ниҳоят, Инновацион ривожланиш вазирлиги кўтказилган босимга бардош беролмай лойиҳани молиялаштирди.
Бунда лойиҳа раҳбарининг мазкур фанларни ўқитиш бўйича ҳеч қандай тажрибаси йўқлиги ва у фаннинг ушбу йўналишларида мутахассис эмаслиги эътиборга олинмади. Шунинг учун унинг “ёзадиган” дарсликлари интернет тармоқларидаги материаллар тўпламидан иборат нарса бўлади. Дарвоқе, мавжуд маълумотларга кўра барча ишлар шу алфозда тайёрланмоқда. Ўзбек тилига таржима қилинганидан сўнг, бу дарсликлар плагиат фондини бойитади ҳалос. Лекин бу текстнинг нарҳи давлат бюджетига 300 минг АҚШ долларига тушади.
Энди бу воқеъанинг қаҳрамони билан танишайлик. 2000-йиллар бошида Ядро физикаси институти директори, Ўзбекистон Фанлар академиясининг президенти Б. Йўлдошев физика-математика фанлари номзоди Э.Ҳ. Бозоровни Ўзбекистон Фанлар академиясининг Физика-техника институтига юборади. Мақсад, ФТИнинг юқори энергиялар физикаси бўлимида унинг докторлик диссертациясини тайёрлаш эди. Аммо бу ерда битта жиддий муаммо бор эди. Гап шундайки, Э. Бозоров физикани умуман билмайди. Айтишларича у Тошкент шаҳри кўчмас мулк бозорининг фаол иштирокчиси, яъни жуда бой бўлган. Э. Бозоров вақти-вақти билан физика-техника институтида кўриниб қолар эди. Шу орада мақолалар ёзилар, уларда "қаҳрамонимиз" гарчи бу мақолаларнинг мазмун-моҳиятини билмаса-да, ҳаммуаллиф ёки ҳатто ягона муаллиф бўлар эди. Мақолалар ва диссертация ёзиш билан икки етакчи олим шуғулланган. Бу ҳолат бўлимда ихтилоф келиб чиқишига олиб келди. Бўлим бошлиғи, марҳум профессор А.А. Йўлдошев Э.Бозоровини очиқдан-очиқ қаллоб деб атаган.
Э. Бозоров Миллий университетнинг физика факультетида ҳам ўралашиб юрар эди. У ерда у магистрлар диссертацияларининг раҳбари сифатида фаолият кўрсатди ва гўёки фан магистрлари тайёрлаш билан шуғулланди. Физикани билмаганлигидан жон койитиб ҳам ўтирмади: талаба магистрларга у ёки бу илмий мақолани бериб, магистрлик диссертацияси шаклида қайта кўчиришни тайинларди.
Мен Бозоров билан 2013 йилда уни ҳимояга “тайёрлаш” семинарида тасодифан танишганман. Мен унга бир неча савол берганман, лекин у биронтасига ҳам жавоб бера олмаган. Саволлар оддий эди - графикларда нима тасвирланган, улар қайси бирликларда ўлчанган? Шундан кейин мени бундай “семинар”ларга чақирмай қўйишди, уларни мендан яширинча ўтказишди. Бозоров 2015 йилда Ядро физикаси институтидаги махсус кенгашда диссертациясини ёқлади. Ўз-ўзидан маълумки, ҳимоя машқлар пайтида олдиндан тайёрланган савол-жавоблар асосида ўтказилди.
Мен 2017 йилда ЎзР ФА Физика техника институтига ишга кирдим. Ходимлардан бирининг қўлида Бозоров ҳаммуаллиф бўлган монографияни кўриб қолдим. Э. Бозоровнинг хизмати у монографиянинг нашр ҳаражатларини қоплагаганида экан ҳалос. Бинобарин Бозоров шу йўсинда бир неча монографиянинг муаллифи бўлиб қолган. Унинг тез орада нафақат фан доктори, балки профессор бўлиб олганлиги ҳам ҳеч кимни ҳайрон қолдирмади. 2017 йил Физика-техника институтида халқаро илмий конференция ташкил этилди. Конференция тўпламларида Э.Бозоровнинг ҳам учта иш киритилган. Бу мақолалар физиканинг Э. Бозоров мутлақо бехабар соҳаларига тегишли эди. Шундай қилиб, Ўзбекистонда физика фанининг барча соҳаларини чуқур эгаллаган буюк физик етишиб чиқди. Энди уни келаси сайловларда Ўзбекистон Фанлар академиясига ҳақиқий аъзоликга сайласа бўлади.
2) 2020 йил 3 декабрда интернетда “Ўзбекистонда илк бор” рукнида шов-шувли хабар тарқалди. Маълум бўлишича, ЎзР ФАнинг Ион-плазма ва лазер технологиялари институти қошидаги махсус Кенгашда Ўзбекистонда илк бор диссертация ёзмай, докладлар асосида фан доктори илмий даражасини олиш учун 2 та диссертация ёқлаганлиги ҳақида хабар берилди. Гап хорижда 10 йилдан ортиқ вақт давомида илмий иш олиб борган У.Б. Халилов ва М.Э. Юсуповлар ҳақида борарди. Бу тадқиқотлар даражаси юқорилиги ҳақида уларнинг илмий ишларининг SCOPUS базасидаги Хирша индекси 12 ва 13 га тенг эканлиги далолат беради. Бу иккала ҳимоя Ўзбекистон Фанлар академиясининг катта ютуғи деб қаралди. Хабарда айтилишича Халилов Ион-плазма ва лазер технологиялари институтида етакчи илмий ходим лавозимида иш бошлаган экан.
Шубҳасиз, бу воқеанинг ҳам ўз тарихи бор. 2020 йил бошларида Ўзбекистон Фанлар академияси директорлар кенгашининг йиғилиши бўлиб ўтган. Йиғилишда диссертация ёзмай, бажарилган тадқиқотлар асосида доклад қилиб илмий даража олиш масаласи муҳокама қилинди. Академия Президенти ва кўпгина сўзга чиққанлар бу таклифни маъқуллашмади. Йиғилиш диссертация ёзиш ҳимояда мажбурий талаб бўлиши керак деган қарор қабул қилди.
Бироқ кўп ўтмай ЎзР Олий Аттестация Комиссиясига физика-математика фанлари доктори илмий даражасини доклад асосида олиш учун Ион-плазма ва лазер технологиялари институти ҳузурида бир марталик кенгаш ташкил этиш ҳақида таклиф тушди. Хатда гап 2013 ва 2014 йилда Антверпен университетининг кимё департаментида фалсафа доктори илмий даражасига эга Халилов ва Юсупов ҳақида борар эди. ОАКга берилган талабнома давогарнинг Хирш индекси 10 дан зиёдлиги билан асосланарди. Ҳар икки иш физикавий-кимёвий жараёнларни назарий моделлаш билан боғлиқ бўлган эди. Антверпенда Халиловнинг раҳбарлари профессор Э. Нейтс ва доктор Ж. Пуртуа бўлган, Юсуповнинг ишига эса профессор А. Богратс ва Э. Нейтс раҳбарлик қилган. Номзодлик (PhD) диссертацияларини ҳимоясидан кейин Халилов ва Юсупов Антверпенда ишлашни давом эттиришган ва етук олим даражасига кўтарилишган. Энди ОАКга берилган талабномада ҳар икки олимнинг илмий консультанти Фанлар академиясининг вице-президенти, физика-математика фанлари доктори, профессор С.З. Мирзаев деб кўрсатилган. Буни талабгорлардан ҳар бири С.З. Мирзаев билан “Фанлар академияси маърузалари” журналида (2020 й. №3) ҳаммуаллифликда биттадан мақола чоп этганликлари билан “исботлашган”. Ҳар икки мақола журналга С.З. Мирзаевнинг ўринбосари, ЎзР ФА Президиумининг физика-математика ва техника фанлари бўлимининг раиси академик С.А. Баҳромов томонидан тақдим этилган.
Бир марталик Кенгашни очиш бўйича таклиф ЎзР ОАК ҳузуридаги физика бўйича Эксперт кенгаши томонидан кўриб чиқилган. Одатда Эксперт кенгаши ойда бир марта йиғилади, лекин 2020 йил сентябрида у икки марта йиғилган – чунки биринчисида таклиф маъқулламаган. Эксперт Кенгашига босим ўтказилгандан кейин Кенгаш иккинчи марта йиғилишга мажбур бўлган. Умуман Эксперт кенгаши ҳимояни ташкил этишга қарши бўлмаган. Унинг айрим эътирозлари бор эди, ҳалос. Бу мунозараларда назарий физика соҳаси бўйича профессор Б. Аҳмедов ўзининг фаоллигини кўрсатди. Ишлар назарий моделлар соҳасида бўлганлигидан даъвогарларга Миллий университетнинг назарий физика семинарида чиқиш таклиф этилди. Профессор С.З.Мирзаевнинг илмий консультант бўлиши ”Фанлар академияси маърузалари” журналида эълон қилинган юқорида тилга олинган мақолалар билан асосланган. Лекин бу мақолалар талабгорларнинг илгари нашр этилган ишларининг термаларидан иборат бўлиб, уларда ҳеч қандай илмий янгилик йўқ эди. Қолаверса, профессор С.З. Мирзаев назарий моделлаш соҳасида мутахассис эмас. Умуман олганда, У. Халилов ва М. Юсуповларга Тошкентдан илмий консультант топишга ҳеч қандай эҳтиёж йўқ эди.
Айнан шу дамда ОАК Эксперт кенгаши таркибида ротация(таркиб янгиланиш) қилинадиган бўлди. Профессор Б. Аҳмедов ОАК Эксперт кенгаши таркибидан чиқарилди. Шундан кейин ОАК Эксперт кенгаши ҳимояни ўтказишга йўл очиб берди. Фанлар академияси Президиумининг физика-математика ва техника фанлари бўлимининг раиси, академик С.А. Баҳромов бу соҳанинг мутаҳассиси бўлмасада, иккала ишга оппонент бўлди.
Шуниси аёнки, ҳимояни расмийлаштиришнинг таклиф этилаётган форматидан фақат профессор С.З. Мирзаев манфаатдор эди. Шу ўринда изоҳ бериш лозим бўлади. Гап шундаки, “Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоларини (академикларни) конкурс асосида танлаш ва тасдиқлаш тартиби ҳақида”ги янги Низомида академикликка номзодларга қўйиладиган талаблардан бири улар камида иккита фан доктори тайёрлаган бўлиши керак эди. Профессор С.З. Мирзаев 4 йилдан кўпроқ вақт давомида Ўзбекистон Фанлар академиясининг вице-президенти, лекин ҳали ҳам академик эмас. Унга сайловда қатнашиш учун унга иккита фан доктори керак эди.
Шошилишга қарамай ҳимоя 2020 йилнинг октябрида бўлиб ўтмади. Кутилмаганда, 2020 йил 29 октябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги фармони чиқди (№УП-6097 (ПФ-6097-сон). Фармоннинг 7-бандида бундай дейилган: “Шундай тартиб ўрнатилсинки, унга мувофиқ олий таълимдан кейинги таълимнинг бир поғонали тизими жорий қилинган хорижий давлатларнинг рўйхати ҳар йили Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекциясининг қўшма қарори билан тасдиқланадиган халқаро рейтингларда биринчи 300 та ўриндан бирини эгаллаган олий таълим ташкилотларида олинган фалсафа доктори (PhD) даражаси тўғридан-тўғри фан доктори сифатида тан олинади ва нострификация қилинади”, дейилади. Фармоннинг ушбу банди хорижда ишлаётган олимларимизни Ўзбекистонга қайтариш ва уларни қўшимча ҳимоя тарзидаги бюрократик тўсиқлардан озод этиб, илмий ишларга жалб этишдан иборат. Айнан бу қоидани ҳеч ким ўзича изоҳламасин деган мақсадда Фармонга бу талаб аниқ ва равшан киритилган.
Антиверпен университети жаҳон рейтингида 238-ўринни эгалайди. Демак, У.Б. Халилов ва М.С. Юсупов ҳеч қандай ҳимоясиз фан доктори (DSc) даражасини автоматик тарзда олишлари мумкин бўлди. Зеро Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 94-моддасига биноан Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонларини Республиканинг барча ҳудудларида ижро этилиши мажбурий. Бинобарин, бундай шароитда ОАК давлат органи сифатида ҳимояга берган ўз рухсатномасини қайтариб олиши лозим эди. Институт директори ҳам, Фанлар академиясининг вице-президенти ҳам ҳар бири ўз ўрнида Фармонни ижро этишлари лозим эди. Бироқ Фанлар академиясининг вице-президентига бу ҳимоялар ўта зарур эди. Бу масалада Фанлар академияси вице-президенти ва давлат манфаатлари тўқнаш келди. Фармон чиққанидан бир ой ўтгач барибир ҳимоя ўтказилди. Шу тариқа, профессор С. Мирзаев илмий консультант бўлган ҳимоя ҳужжатлари ОАКга тақдим этилди. Олий Аттестация Комиссияси икки ойдан буён бу ҳужжатларни нима қилишини билмайди.
3) Мамлакат ҳудудида кўп асрлар давомида истиқомат қилган, бизнинг илдизимиз бўлган аждодларимиз ўзларидан халқимиз ҳақли равшда фахрланса арзийдиган ноёб моддий ва маданий ёдгорликлар қолдирганлар. Ушбу ёдгорликлар орасида ўта ноёб бўлган, Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг Қўлёзмалар фондида сақланадиган, Шарқ ёзма мероси алоҳида ўринга эга. Қўлёзмалар мазкур фондга келиб тушгунига қадар асрлар давомида авлоддан авлодга ўтиб сақланиб келган. Бу фонднинг ноёб эканлиги, унда сақланаётган ёзма мероснинг беқиёс эканлигига фонднинг 1997 йилда инсоният учун алоҳида маданий аҳамиятга эга объект сифатида ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон маданий меъроси рўйхатига киритилиши ҳам далолат беради. Мазкур фонднинг инсоният учун аҳамиятини эътироф этган ҳолда, Уман султонлиги қўлёзмаларни сақлашга мослаштирилган махсус бино қурилиши учун 20 млн. АҚШ доллари миқдорида маблағ ажратди. Айнан мана шу бинода бугунги кунда ЎзР ФА Шарқшунослик институти жойлашган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёев ўз фаолиятининг илк кунлариданоқ бу маънавий бойликнинг халқ маърифати учун хизмат қилиши кераклигини алоҳида таъкидлаб келмоқда. Муҳтарам Президентимиз 2020 йилнинг 1 октябрдаги чиқишида: “Бу ўлмас мерос ҳамиша ёнимизда бўлиб, бизга доимо куч-қувват ва илҳом бағишлаши лозим. Биринчи навбатда, миллий таълим тизимига сингдириб борилиши керак. Бунинг учун олим ва мутахассисларимиз, ҳурматли уламоларимиз бу маънавий хазинани бугунги авлодларга содда ва тушунарли, жозибали шаклларда етказиб беришлари зарур”, деб айтган.
Бундан аввалроқ, 2017 йил 24 майда Ўзбекистон Республикаси Президентининг маҳсус қарори чиққан ва унда Шарқшуносилик институти фондида жамланган қадимий қўлёзмаларни сақлаш, янгилари билан бойитиш, илмий жиҳатдан чуқур тадқиқот олиб бориш, мазкур меъроснинг мамлакат ва хорижда оммалаштириш йўллари билан боғлиқ комплекс ёндашувларни такомиллаштириш борасида жиддий ва аниқ вазифалар қўйилган эди. Бу соҳада фаолият юритаётган маҳаллий ва хорижий мутахассислар учун қўлёзмалардан фойдаланишда қулай шароитларни яратиш таъкидланган. Айниқса, буюк аллома ва мутафаккирларимизнинг жаҳон илм-фани ва цивилизацияси ривожига қўшган беқиёс ҳиссасини билиши зарур бўлган ёш авлоднинг тарбиясидаги ўрни алоҳида таъкидланган эди. Бу ишларнинг шарқшунос олимлар томонидан натижадорлигини тубдан ошириш зарурати таъкидланган.
Мазкур қарорнинг №3 иловасида (2017-2021 йй.) ўзбек тилига таржима қилиниши зарур бўлган, шу билан уларнинг дунё ва Ўзбекистон кенг жамоатчилигига очилиши учун янги оригинал қўлёзмаларнинг рўйхати келтирилган. Шубҳасиз, бу рўйхат Шарқшунослик институти мутахассислари томонидан тузилган, чунки айнан улар Институт фондида сақланаётган қўлёзмаларни ҳаммадан яхшироқ билишади. Бироқ мазкур рўйхат билан танишиш унда келтирилган қўлёзмаларнинг аксарияти ўтган асрнинг 50-йилларидан кейин инглиз, рус ва қисман ўзбек тилларига А.Абдурасулов, А.Муродов, У.Каримов, П.Г. Булгаков, А.Ўринбоев, Д.Г. Вороновский, А.К. Арендс, Б.А. Розенфельд, Б.Аҳмедов ва бошқа жахон шарқшунослик соҳасининг йирик намояндалари томонидан таржима қилиб қўйилганлигини маълум бўлди. Бошқача айтганда, бу қўлёзмалар аллақачон илмий муомалага киритлган, аллақачон дунё илмий ҳамжамиятининг мулкига айланиб бўлган. Бу ҳақида хорижий муаллифларнинг илмий мақолаларидаги мазкур ишларга қилинган ҳаволалар орқали хулоса чиқарса бўлади. Бундан ташқари, улар ўзимизнинг кутубхоналаримизда ҳам мавжуд бўлиб, ўзбек зиёлиларига яхши танишдир.
Табиийки, бу матнларнинг инглиз ва рус тилларидан ўзбек тилига таржималари кўпгина инглиз ёки рус тилларини билмайдиган ўзбек ўқувчиларига фойдали бўлиши мумкин, лекин ушбу таржима ва “асарлар” ҳеч қандай илмий қийматга эга эмас. Бундай таржималарни амалга ошириш учун олим бўлиш шарт эмас. Ҳолбуки мутахассисларимиз бу ишлар билан шуғулланиб келмоқдалар, улар асосида илмий диссертацияларни ҳимоя қилмоқдалар.
Бу ўринда институт ходимлари ўз ишларининг долзарблигини асослашда юқорида айтиб ўтилган Ўзбекистон Республикаси Президентининг №2995 қарори 3-иловаси билан асосламоқдалар. Ўзбекистон Республикасининг Инновацион ривожланиш вазирлиги эса мазкур таржималарга илмий тадқиқот сифатида салмоқли молиявий маблағ ажратмоқда. Аслида эса, русчадан ўзбекчага таржима қилуувчи таржимонларни ёллаш анчагина арзонга тушган бўлар эди. Мисол тариқасида хоразмлик олим ар-Розийнинг “Сиррул асрор” асарининг рус тилидан ўзбек тилига таржимаси ва 2020 йилдаги нашрини келтириш мумкин. Ар-Розий қўлёзмаси академик У.Каримов томонидан рус тилига таржима қилинган, изоҳлар билан таъминланган ҳолда қўлёзманинг факсимилеси билан бирга 1957 йилдаёқ нашр қилинган эди. Энди, тарих фанлари доктори С.У. Каримова (В.В. Базарова билан бирга) ўз отасининг монографиясини Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан ажратилган грант маблағи эвазига илмий иш сифатида ўзбек тилига таржима қилди. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, адашмасам, бошқарув тизими соҳаси бўйича мутахассис бўлган техника фанлари доктори, профессор К.С.Санакулов бу таржимага масъул муҳаррир бўлган.
Мазкур бутун бошли ишда давлатнинг илмий-техник дастурлари доирасида бюджет маблағлари ҳисобига илмий лойиҳалар йўналишида бажарилаётган ишларнинг сифатини назорат қилиши керак бўлган Инновацион ривожланиш вазирлигининг ижтимоий-гуманитар фанлар бўйича Илмий-техник кенгашининг (ИТК) салоҳиятсизлиги кишини хайратда қолдиради. Мисол учун, ИТК ҳеч қандай илмий тадқиқотга алоқаси бўлмаган қўлёзмаларнинг қайта тиклаш ва рақамлаштирилиши билан боғлиқ лойиҳаларни ҳам ҳеч иккиланмасдан молиялаштирмоқда. Аслида, бундай ишлар учун давлат бюджетидан махсус “Ноёб объект” ҳаражатлар статьясидан маблағ ажратилади.
Бу гаплар Шарқшунослик институтининг фаолияти билан боғлиқ кишини ташвишга соладиган ҳолатларнинг энг асосийлари эмас.
Охирги йилларда табиий ва тарих фанлари соҳаларида, мусулмон фалсафаси бўйича ишлар сони ва сифати мунтазам камайиб бормоқда. Бир вақтнинг ўзида диний асарлар, асосан ислом ҳуқуқи (фиҳқ), Қуръон илмлари (тафсир), ҳадис, агиографик асарлар нашрлари миқдори ошиб кетди. Шу ўринда институтда нашр этилаётган исломга оид асарлар академик тадқиқотларсиз, худди мадрасаларда нашр этилгандаги каби, ўзбек тилига ўгирилмоқда ва омма эътиборига тақдим қилинмоқда. Бу туркум нашрлар Халқаро ислом академияси ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси нашрларини мазмунан такрорламоқда. Шарқшунослик институтидаги исломшунослик мутлақ диний соҳага айланмоқда ва шу билан бирга исломшунослик йўналиши ҳам, тадқиқот билан шуғулланаётган илмий ходимларининг ҳам исломлашувига олиб келмоқда. Натижада, аслида кўплаб ҳодисалар ва руҳий изланишларга эга бўлган кўп қиррали ислом маданияти ва тарихи, дин ва табиий фанлар, мантиқ ва фалсафа ўртасидаги ўзаро боғлиқлигига бағишланган Шарқнинг кўплаб ўрта аср мутафакирларининг асарлари ҳақидаги тушунчаларнинг соддалашуви ва қашшоқлашуви кузатилмоқда. Шунинг учун, институт дунёнинг етакчи шарқшунослик марказлари томонидан ўз нашрларига халқаро қизиқишни уйғата олмаяпганига ажабланмаса ҳам бўлади.
Мавжуд вазиятга тушишни асосий сабаблардан бири – илмий шарқшунос, исломшунос ва диншуносларнинг, яъни матнлар устида академик тадқиқот олиб борадиган, илм-фан томонидан тўпланган билимлар тизими асосида чуқур таҳлил қиладиган, ишончли текширадиган мутахассисларнинг ўта тақчиллигидир. Бундай мутахассислар ОТМларда шунчаки тайёрланмайди. Ислом университети эса (2018 йилдан Халқаро ислом академияси) дунёвий ОТМ дипломига эга бўлган диний илоҳиётшуносларнигина тайёрламоқда.
Бу жараёнларнинг кучайиб бориши бутун гуманитар билимларнинг исломлашуви билан чекланмайди. Сўнгги йилларда диний матнларнинг, айниқса махсус тайёрланмаган ўқувчи учун англаш қийин бўлган, катта миқдорда нашр қилиниши, ёшларнинг улар билан таништирилиши, шунингдек, баъзи имомларнинг талқинлари, ёшлар орасида инсон учун зарур барча билимлар муқаддас Қуръон китобида мавжуд деган ишончни шакллантирмоқда.
Фан тараққиётининг саноат технологиялари, смартфонлар, компютерлар, ақлли соатлар ва бошқалар бизга хориждан катта маблағлар эвазига кириб келмоқда. Одатда бундай ҳаётимизни енгиллаштирадиган технологиялар ортида қандай қудратли фан, илмий-техник тизим, улкан ташкилий ва молиявий ресурслар, ашё ва махсулотлар тургани ҳақида ўйлаш уларнинг ҳаёлига ҳам келмайди. Улар ушбу маҳсулотлар ва маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи юз минглаб ишчилар ишлайдиган корпорацияларнинг қиймати Марказий Осиёдаги барча мамлакатларнинг ялпи ички маҳсулотидан бир неча баробар кўп бўлган миллиардлаб долларни ташкил этиши сабабини ўйлаб ҳам ўтирмайдилар.
Маълум маънода, мазкур нотўғри қарашларнинг айримлари Шарқшунослик институтининг академик изланишлари натижасида бартараф этилиши мумкин эди. Улар ёшларимизнинг замонавий илмий билимларни олишга йўналтириш учун ёрдам беришлари мумкин эди-ку. Ахир, ислом мутафаккирлари бундан минг йиллар аввал бу нарсалар ҳақида бугунги кунда исботини топган тўғри тасаввурга эга бўлганлар-ку. Буюк устоз Имом Ғаззолий ўзининг “Адашувлардан қутқарувчи” рисоласида табиий фанларнинг ривожланиши борасида фикрларини баён этиб: “Математика фанларини инкор этиш орқали Ислом динига ёрдам бериш мумкин деб ҳисоблайдиган кимсалар дин олдида улкан жиноятни содир этадилар” деб ёзган эди. У яна шундай дейди: “Динда тиббиёт фанини инкор этишга асос йўқ. Худди шундай физикани рад этишга ҳам асос йўқ”. Демак, бугунги маърифатли асримизда ишончли илмий билимларни камситишнинг кераги йўқ.
Битмас-туганмас маънавий бойликларга, Шарқнинг ноёб ёзма ёдгорликларига эга бўлган Ўзбекистонга замонавий илмий шарқшунослик зарур. Бундай шарқшунослик Ўзбекистонда ёш авлодни маънавий бойитиш ва тарбиялаш мақсадида Ислом академияси ва Ислом маданияти марказидаги замонавий исломшунослик билан самарали алоқада бўлиши мумкин. Aйнан шу ҳақида, менинг фикримча, давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёйев яқинда, 29 январда қилган нутқида айтиб ўтди. Бундан ташқари, бизнинг уламоларимиз мамлакатимизда шарқшунослик ривожига беқиёс ҳисса қўшганликларини эсга олишимиз мумкин. Бу ҳақда Б.Бобаджонов ва A.Ирисов каби шарқшунослар кўп ёзишган.
Фанлар академияси Президумининг бу муаммоларга этиборсизлигини ҳеч оқлаб бўлмайди. Фанлар академияси мамлакатда илмий шарқшунослик соҳасини ривожлантириш бўйича аниқ дастурга эга бўлиши, унда шарқшунос кадрларни қандай тайёрлаш, бу соҳа изланишларида устивор йўналишлар қайсилар экани, қандай қилиб ва қайси дунё шарқшунослик марказлари билан ҳамкорлик қилиш каби вазифаларни белгилаб олиши шарт. Бундай дастур айнан шарқшунослик соҳаси учун ўта муҳимдир, чунки Ўзбекистон Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланаётган қадимий қўлёзмаларнинг ноёб фонди туфайли бошқа мамлакатлар билан рақобатда қатор устунликларга эга.
Бу ҳолатни фақатгина академияда ижтимоий-гуманитар фанлар соҳасида илмий лойиҳаларни шакллантириш бўйича ЎзР ФА вице-президенти, бир вақтнинг ўзида Шарқшунослик институтининг директори, тарих фанлари доктори, профессор Б.А. Абдуҳалимов томонидан амалга оширилаётгани билан изоҳлаш тўғри эмас. Бундан ташқари, у яқиндагина парламент қуйи палатасида 22 нафар депутатга эга “Адолат” партияси раиси этиб сайланди. Умуман олганда, бундай ўта масъулиятли лавозимларнинг барчасининг бир кишига юклатилиши институтдаги вазиятни яхшилашга ва Республика президенти томонидан мамлакат шарқшунослари олдига қўйган масъулиятли вазифаларни талаб даражасида бажарилишига асло ёрдам бермайди.
Савол туғилади, агарда асосий муаммо Шарқ тилларини яхши биладиган, ўша давр тарихи ва фалсафасига оид қадимий қўлёзмалар ёзилган даврдаги ижтимоий-сиёсий ҳолат ва илмий тафаккурни яхши тушинадиган шарқшунос олимлар танқислиги билан боғлиқ бўлса, Фанлар академияси Президиуми бу вазифаларни қандай ҳал қилмоқчи.
Кўриб чиқилган масалалар академик фанимиз олдида турган муаммоларнинг бир кичик қисмидир ҳалос. Бироқ, ҳозирданоқ муайян хулосаларни чиқариш мумкин. Аввало, Фанлар академияси Президиуми томонидан қурилган бошқарув тизими нафақат ўзининг яроқсизлигини, балки илм-фанни ривожлантириш учун зарарли эканини исботлади. Президиум аъзоларининг академиянинг Ялпи мажлиси олдида ҳисобот бермаслиги нафақат Фанлар академияси Президиумида ёлғон ва коррупсиянинг тарқалишига, балки давлат илмий-техник сиёсатини амалга оширувчи бошқарув органлар иш самарадорлигининг бузишига ҳам олиб келади.
Ўзбекистонда илм-фан, биринчи навбатда ҳаққоний баҳоланишга, ўзининг ҳолатини экспертизадан ўтказишга муҳтож. Чунки, унинг камчилик ва заиф томонларни билгандагина уларни бартараф этиш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш мумкин бўлади. Шунинг учун кўп ҳолатларда мавжуд бўлмаган ютуқларни бўртириш орқали ўзимизни мақташни тўхтатиш вақти келди. Академикларга фан соҳалари бўйича эксперт сифатида чиқиш имконини берувчи, уларнинг бенуқсонлиги ҳақидаги тасаввурни парчалаб ташлаш вақти келди. Бугунги фаолиятимиз эртага ҳеч қандай салбий оқибатларга олиб келмайди деб ўйлашни тўхтатишимиз керак. Давлат томонидан молиялаштириладиган илмий-тадқиқот институтлари ва марказлари, тажриба-конструкторлик муассасаларининг қайси тизими мамлакатнинг маънавий ўсиш ва иқтисодий ривожланиш эҳтиёжларини қондириш учун кераклигини аниқлаш вақти келди. Илм-фаннинг қайси соҳаларида устунликларга эга эканимизни ва мавжуд бюджет имкониятлари доирасида сезирарли натижалар олишга умид қилишимиз мумкинлигини аниқлаш вақти келди. Олий маълумотли мутахассисларга фан, иқтисодиёт ва таълим тизимининг эҳтиёжларини қондириш ва олий ўқув юртларида бундай мутахассисларни тайёрлаш вақти ҳам келди. Плагиатнинг олдини олиш, шу жумладан, таржима қилиш, ҳаммуаллиф бўлиб олиш, сохта журналларда мақолалар чоп этишни тўхтатиш бўйича самарали чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш вақти келди. Ўзбекистон Республикаси президенти томонидан тасдиқланган Ўзбекистонда илм-фаннинг ривожлантириш концепциясига жиддий ёндашиш керак, шундагина Академия Ўзбекистондаги замонавий жамиятда ўз вазифасини амалга ошириши мумкин.
Изоҳлар мавжуд емас